Direct naar artikelinhoud
AnalyseZwarte Pietendiscussie

Zo werd het pro-Zwarte Piet-protest steeds gewelddadiger

2019 Belagers die een bijeenkomst van Kick Out Zwarte Piet in Den Haag met geweld verstoorden, worden opgepakt.Beeld regio15

Wie zijn die mensen die niet alleen meer racistisch schelden op sociale media, maar ook de straat op gaan om met geweld en dreigementen op te komen voor Zwarte Piet? En hoe heeft het zover kunnen komen?

en

Geen sinterklaasintocht dit jaar voor twee leden van de actiegroep Nijmegen Rechtsaf, die weerstand zegt te bieden aan de linkse elite van ‘Havana aan de Waal’. De Nijmeegse burgemeester Hubert Bruls heeft het duo voor zaterdag een gebiedsverbod voor de binnenstad opgelegd. Reden hiervoor is dat de twee, die ook gelieerd zijn aan hardrechtse splintergroeperingen als Pegida en Identitair Verzet, meerdere keren betrokken waren bij incidenten rond de sinterklaasviering. Zo zouden zij vorig jaar samen met de harde supporterskern van voetbalclub NEC de spandoeken hebben verscheurd van anti-Zwarte Piet-activisten. Een jaar eerder probeerde Nijmegen Rechtsaf een debatavond over het sinterklaasfeest te verstoren.

Ook een man uit Den Haag zal zaterdag weinig meekrijgen van de intocht. Hij zit sinds vorige week vrijdag vast op verdenking van betrokkenheid bij gewelddadigheden tijdens een Haagse bijeenkomst van Kick Out Zwarte Piet (KOZP). De man zou behoren tot een groep die met vuurwerk en knuppels de bijeenkomst verstoorde en vernielingen aanrichtte.

Wie zijn de mensen die het niet laten bij racistisch gescheld op sociale media, maar ook de straat op gaan om met geweld en dreigementen op te komen voor Zwarte Piet? Hoewel het geen eenduidige verzameling van geweldplegers is, vormen twee groepen wel de hoofdmoot: voetbalhooligans en leden van (rechts-)extremistische groepen als Pegida, NVU en Identitair Verzet. In sommige steden – Hilversum, Nijmegen en Den Haag – trokken die twee groepen samen op bij sinterklaasintochten. Niet verwonderlijk, stelt terrorisme-deskundige en extreem-rechtskenner Jelle van Buuren van de Universiteit van Leiden.

‘Historisch gezien heeft er altijd een overlap bestaan tussen NVU en Pegida-achtige clubjes en voetbalhooligans. In 2015, rondom de protesten tegen asielzoekerscentra, zochten ze elkaar ook al op. Wel kan de ideologische motivatie voor de twee groepen enigszins verschillen. Extreem-rechts heeft een duidelijke politieke agenda: dat wil Zwarte Piet instrumentaliseren voor zijn verhaal dat de Nederlandse cultuur onder druk staat. De sinterklaasintocht biedt daarvoor een goed podium, want zelf zijn ze te marginaal om iets groots te organiseren. Bij de voetbalhooligans speelt ook het idee dat de Nederlandse cultuur in gevaar is, maar bij hen komt ouderwetse territoriumdrift om de hoek kijken. De stad is van hen en daar hebben arrogante, linkse Randstedelingen niets te zoeken.’

Startschot

Het startschot voor ernstige ongeregeldheden tijdens sinterklaasintochten werd in november 2017 gegeven. Toen hielden vierendertig ‘blokkeerfriezen’ op de snelweg een bus vol anti-Zwarte Piet-activisten tegen die onderweg was naar de intocht in Dokkum.

2018 Sympathisanten zijn naar de rechtbank gekomen waar de zaak tegen de 34 blokkeerfriezen dient.Beeld ANP

Volgens de extreem-rechtsmonitor van de Anne Frank Stichting werkte de wegblokkade ‘sterk inspirerend’. Of mensen zich aangemoedigd voelden door de blokkeerfriezen valt lastig vast te stellen, maar het jaar erop nam het aantal incidenten inderdaad exponentieel toe. In minstens acht steden werden anti-Zwarte Piet-activisten tijdens intochten door voetbalhooligans en rechts-extremisten bekogeld, bedreigd, ingesloten en uitgescholden. In Rotterdam kregen ze een rookbom naar het hoofd geworpen en werden ze fysiek belaagd. In Hilversum werden ze uitgescholden en met eieren en stenen bekogeld en wist de politie ternauwernood erger te voorkomen. In Eindhoven werden ze belaagd door een groep van ongeveer tweehonderd PSV-hooligans die racistische spreekkoren aanhieven en met bier en eieren smeten. Ook vielen de hooligans agenten aan die de activisten probeerden te beschermen. Uiteindelijk werden er zes arrestaties verricht.

Hoewel het sinterklaasfeest zeker alweer een jaar of acht de gemoederen verhit, heeft het nog relatief lang geduurd voordat het tot gewelddadigheden kwam. Reden hiervoor, stellen radicaliseringsdeskundigen Kees van den Bos en Liesbeth Hulst, is dat er eerst een bodem van ressentiment gelegd moest worden die stevig genoeg was om mensen te doen radicaliseren. Afgelopen week beschreven ze dat proces van groeiende weerzin op de opiniepagina’s van de Volkskrant. Aan de hand van een radicaliseringstheorie over rechtse bewegingen delen ze het gedrag van de geweldplegers tijdens sinterklaasintochten op in drie fases.

Overheid

‘In de eerste fase kijken deze mensen naar de overheid en vragen zij zich af: neemt de overheid onze zorgen wel serieus genoeg? Dit zijn bijvoorbeeld mensen die zich afvragen of de protesten tegen Zwarte Piet niet gewelddadig zullen zijn en vragen hierover stellen aan de overheid. Krijgen ze onvoldoende gehoor, dan kan de tweede fase in werking treden, waarbij ze zich op hun tegenstander gaan richten, in dit geval de mensen die tegen Zwarte Piet zijn. De anti-Zwarte Piet-activisten worden in deze fase getreiterd en uitgescholden. Dat zag je heel sterk bij de sinterklaasintocht in 2018. Als de opponent dan vernederd is en niet als volwaardig meer wordt beschouwd, is de stap naar de derde fase psychologisch veel makkelijker geworden. Dit is de fase waarin systematisch geweld wordt gepland.’

Van den Bos en Hulst laten in hun opiniestuk de eerste fase in 2017 beginnen; het moment waarop de blokkeerfriezen eerst hopen dat de overheid het protest van anti-Zwarte Piet-activisten tegenhoudt, en als dat niet gebeurt het heft in eigen hand nemen. Volgens Van den Bos is 2017 een arbitrair beginpunt. Dat kan ook veel eerder aangewezen worden. Te denken valt aan het moment in 2014 waarop de Amsterdamse rechtbank stelde dat Zwarte Piet ‘kwetsend’ en ‘discriminerend’ is voor zwarte Amsterdammers. Twee jaar later werd nog meer kwaad bloed gezet toen de Kinderombudsvrouw naar aanleiding van klachten concludeerde ‘dat Zwarte Piet zodanig aangepast moet worden dat gekleurde kinderen geen negatieve effecten meer ervaren’.

2017 Actievoerders voor het behoud van Zwarte Piet tijdens de intocht van Sinterklaas in Leiden.Beeld ANP

Dit soort betogen riep felle tegenreacties op. In deze tweede fase werden Anti-Zwarte Piet-activisten persoonlijk op de korrel genomen. Dat liep uiteen van ernstige bedreigingen en racistische scheldpartijen op sociale media tot georganiseerde acties waarbij activisten werden afgeschilderd als gewelddadige subsidieslurpers die het gehele sinterklaasfeest willen afschaffen. Een van de drijvende krachten achter deze theorie is Civitas Christiana. Deze christelijk-conservatieve organisatie, die ook van zich laat spreken tijdens anti-abortusprotesten, bracht in 2015 via advertenties in landelijke bladen de petitie ‘Red Zwarte Piet!’ onder de aandacht bij 1,6 miljoen mensen. De petitie was gericht tegen toenmalig burgemeester van Amsterdam Eberhard van der Laan, die Zwarte Piet wilde ontdoen van ‘negroïde stereotyperingen’. In de petitie werd Van der Laan gesmeekt niet te luisteren naar een ‘klein groepje onruststokers’. Bijna 200.000 mensen ondertekenden de oproep.

Verdachtmakingen

Daarnaast heeft de organisatie een site – cultuurondervuur.nl – die maandelijks tienduizenden bezoekers trekt, en waarop verschillende verdachtmakingen aan het adres van anti-Zwarte Piet-activisten te vinden zijn. Daar wordt een van de voormannen van KOZP, Jerry Afriyie, een ‘Ghanese activist’ genoemd die samen met de Nederlandse overheid het volk ‘totalitaire gelijkheidsdwang’ oplegt. Ook wordt over Afriyie beweerd dat hij subsidie van de gemeente Amsterdam ontvangt om ‘geplagieerd’ anti-Zwarte Piet-lesmateriaal te verspreiden. Dat laatste bericht werd afgelopen oktober opgenomen in het rapport Politiek en sociale media manipulatie van minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren. In het rapport wordt het bericht een voorbeeld genoemd van nepnieuws dat viraal is gegaan op internet.

Groot twistpunt in de hele discussie is het aandeel dat anti-Zwarte Piet-activisten mogelijk zelf hebben in de licht ontvlambare sfeer rondom de sinterklaasintochten. Volgens tegenstanders zijn de activisten minder onschuldig dan zij zich voordoen. Op dat punt leken ze in 2017 gelijk te krijgen van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). In een publicatie van de NCTV heette Kick Out Zwarte Piet een ‘extreem-linkse antiracistische actiegroep’. Aanleiding voor de Telegraaf om KOZP op te nemen in een rijtje van ‘radicale, extreem-linkse activisten’ die een ‘antiwesterse agenda’ voeren en niet schromen om ‘grof geschut’ in te zetten bij acties.

Maar na protesten van KOZP kwam de NCTV eerder dit jaar terug op de kwalificatie en liet de dienst in een reactie weten dat er sprake is van een ‘misverstand’ en dat de actiegroep niet als een ‘links-extremistische organisatie, laat staan als een terroristische organisatie’ wordt beschouwd. Desondanks zingt de kwalificatie nog altijd rond in sommige rechtse kringen en wordt er gesproken van ‘KOZP-terroristen’.

2017 Voorstanders van Zwarte Piet blokkeren de A7 om te voorkomen dat anti-Zwarte Piet-activisten naar de landelijke intocht in Dokkum kunnen om te demonstreren.Beeld ANP

Weinig vredelievend

Toch getuigen enkele anti-Zwarte Piet-activisten inderdaad van een weinig vredelievende aard. Bijvoorbeeld Michael van Zeijl, voorman van de extreem-linkse actiegroep De Grauwe Eeuw, die vlak voor de sinterklaasintocht in 2017 preventief werd vastgezet vanwege uitspraken in een besloten Facebookgroep. Daar schreef hij dat er ‘een prijs’ op het hoofd van Sinterklaas gezet moet worden. ‘Dubbele prijs als het tijdens de nationale intocht is, zodat alle kinderen getuigen ervan zijn, zelfs massaal onder zijn hersenen en botsplinters bedekt zitten. M.a.w. zonder twijfel morsdood.’

Ook KOZP-voorman Afriyie heeft in het verleden omstreden uitspraken gedaan. ‘De één gaat zingen op de Dam, de ander gaat met een knuppel naar een intocht’, tekende het Leidsch Dagblad in 2016 op uit zijn mond. ‘Ik vind dat ze allebei de ruimte moeten krijgen.’ Sindsdien duikelen zijn tegenstanders de uitspraak geregeld op als een geweldsincident tegen anti-Zwarte Piet-activisten het nieuws haalt. Tegenover de Volkskrant laat Afriyie weten dat hij deze ‘absurde uitspraak’ nooit heeft gedaan. ‘Binnen de anti-Zwarte Pietbeweging klinken inderdaad ook wat radicale geluiden. Tijdens die bijeenkomst in Leiden zei ik dat mensen die met een knuppel naar een intocht willen gaan, daar zelf verantwoording voor moeten afleggen en daar zelf de gevolgen van moeten dragen. Maar ík kies voor vreedzaam protest.’

Het enige officiële geweldsdelict op Afriyies naam betreft zijn verzet tegen een arrestatie tijdens de chaotisch verlopen sinterklaasintocht in Gouda in 2014. In eerste instantie werd Afriyie hiervoor vrijgesproken en veroordeelde de rechter het politieoptreden als ‘onnodig fors’. In hoger beroep kreeg Afriyie alsnog een boete van 500 euro opgelegd.

2018 Leden van de harde kern van PSV houden een tegendemonstratie tijdens het protest van Kick Out Zwarte Piet in Eindhoven.Beeld ANP

Bestuurders en politici

Zelf wijzen de activisten naar bestuurders en Haagse politici. Die zouden door een laconieke of afzijdige houding hebben bijgedragen aan het verharde klimaat in het Zwarte Pietendebat. Vaak aangehaald voorbeeld is premier Mark Rutte, die vorig jaar opmerkte dat hij niets op heeft met ‘Zwarte Piet-extremisten’, of die nou voor of tegen zijn. Boosheid was er ook vorige week, toen waarnemend burgemeester van Den Haag Johan Remkes na de aanval op KOZP vertelde ‘niets over dit incident te zeggen’ te hebben, ‘omdat de openbare orde niet in het geding is geweest’. Op Twitter schreef D66-Kamerlid Jan Paternotte dat premier Rutte ‘dit soort haatgeweld van totale malloten’ keihard moet veroordelen. Die harde veroordeling is tot nu toe uitgebleven.

De grote vraag is nu wat er met de sinterklaasintochten zal gaan gebeuren, zeker nu de roetveegpiet aan terrein wint. Ligt er meer geweld in het verschiet? En wat is daar tegen te doen? Extreem-rechtsdeskundige Jelle van Buuren voorziet twee ontwikkelingen.

‘Op de lange termijn, als de roetveegpiet in grote delen van het land geaccepteerd is, vervalt het argument om zo fel te strijden voor Zwarte Piet. Die is dan hooguit een symbool voor een vergane tijd. De korte termijn, waarin de roetveegpiet nog uitgerold moet worden, kan heftig zijn. Want dan is de strijd nog niet gestreden en valt er iets te verdedigen. Dan is het ook aan de autoriteiten om scherp te kijken naar die relatie tussen hooligans en rechts-extremisten. Als die innig verweven raken met elkaar, dan kun je best een groot probleem hebben. Dat zien we bijvoorbeeld in Duitsland of Polen, waar hooligans en rechts-extremisten een heel gewelddadige combinatie vormen.’

Ook radicaliseringsdeskundige Kees van den Bos ziet een rol weggelegd voor de autoriteiten om de gemoederen tot bedaren te brengen. Hij wijst naar Zaanstad, waar vorig jaar de officiële sinterklaasintocht zonder wanklank plaatsvond, als het te volgen voorbeeld. Daar klaarden ze de klus met een mix van harde en zachte maatregelen. Voorafgaand aan de intocht zochten de Zaanse autoriteiten zelf het contact met de pro- en anti-Zwarte Pieten-kampen om afspraken te maken over te houden demonstraties. Daarnaast werd er een dialoogavond over Zwarte Piet gehouden, kregen extremistische demonstranten een gebiedsverbod en stond anti-hooliganpolitie paraat.

Van den Bos: ‘De kunst is om voor de troepen uit te lopen, maar niet te ver. Ga in gesprek met voor- en tegenstanders van Zwarte Piet en respecteer hun zorgen en wensen. Maar maak ook duidelijk dat ieders demonstratierecht gerespecteerd moet worden en dat er direct ingegrepen zal worden als iemand over de schreef gaat.’