Ze leven ervan, ze sterven eraan: Italië zit met Europa’s grootste staalfabriek in de maag

De premier van Italië wordt bijna platgedrukt bij ingang C van de grootste staalfabriek van Europa, want ‘wij willen niet langer sterven’. Alle soorten actievoerders priemen met hun vingers in het gezicht van de premier. Allemaal willen ze hun zegje doen: de arbeiders die hun ruggen opofferden voor de Italiaanse economie en nu zomaar op straat worden gezet, de inwoners die jarenlang hun ramen gesloten hielden om de giftige rook buiten te houden, maar toch familieleden moesten begraven. De inwoners van Taranto voelen zich door iedereen in dit godvergeten land verlaten, zeggen ze. Behalve door de dood.

Precies daarom staat premier Giuseppe Conte vanavond bij de staalfabriek. Onaangekondigd en zonder zijn gebruikelijke pochet belooft hij dat hij voortaan wél naar ze zal luisteren. ‘Schrijf het adres van deze vrouw op’, zegt hij tegen een van zijn medewerkers. ‘Als u het goed vindt, praten we vanavond nog even verder.’ De vrouw knikt.

Het gebeurt inderdaad niet vaak dat de Zuid-Italiaanse stad Taranto het centrum van Italië vormt, maar de afgelopen dagen praat iedereen erover. In een spoedvergadering over de havenstad schoven vorige week vijf verschillende ministers aan (Gezondheid, Landbouw, Economie, het Zuiden en Arbeid), alle vakbonden kondigden stakingen af, economen schetsten noodscenario’s, net als oncologen. En premier Conte zegde zijn afspraak met de premier van Litouwen af om subiet naar het zuiden af te reizen.

Opeens wil iedereen in Italië de bevolking van Taranto beschermen. De vraag is alleen: waartegen precies?

Kanker en werkloosheid

Moet de bevolking beschermd worden tegen de grootste staalfabriek van Europa? De zogenoemde Ilva-fabriek is misschien wel de reden dat er in Taranto 15 procent meer kankerdoden zijn dan elders in Italië, het aantal longkankergevallen er 30 procent hoger ligt dan het nationale gemiddelde en het aantal kinderen met tumoren zelfs 50 procent hoger. Of moet de bevolking juist beschermd worden tegen de sluiting van de staalfabriek, omdat deze de met afstand belangrijkste werkgever is in een regio die al zo geteisterd wordt door werkloosheid?

‘Ongeveer 80 procent van de economie in de provincie Taranto is op de een of andere manier afhankelijk van de staalfabriek’, zegt Valerio D’Alò van de Italiaanse metaalvakbond Fim/Cisl. ‘Je kan hem dus niet zomaar sluiten. Dat zou een sociale ramp inluiden voor duizenden gezinnen in de stad.’

‘De enige oplossing is dat de fabriek zo snel mogelijk sluit’, zegt Carla Luccarelli, wier zoon Giorgio in januari op 15-jarige leeftijd overleed aan een kankersoort die volgens zijn artsen waarschijnlijk werd veroorzaakt door de staalfabriek. ‘Iedereen die je hier spreekt heeft wel een vader verloren, of een broer, een zoon, of een dochter. Iedereen in de stad krijgt kanker. Dat moet ophouden.’

De staalfabriek in Taranto – met 2.000 hectare groter dan de stad zelf – werd in de jaren zestig opgericht om het achtergestelde zuiden van Italië een economische impuls te geven. Jarenlang gold ze als baken van trots, want het beste staal ter wereld kwam uit Taranto, kon ieder Italiaans schoolkind je vertellen. Maar diezelfde staalfabriek bleek later ook een van de meest vervuilende van Europa te zijn. Vooral nadat ze in 1995 werd geprivatiseerd door een steenrijke familie die het niet zo nauw nam met de milieueisen. Als de wind verkeerd stond, moesten bewoners hun ramen en deuren dichthouden. Kinderen mochten tijdens het buitenspelen de grond niet aanraken en de afdeling oncologie in het plaatselijke ziekenhuis werd steeds drukker en drukker.

Too big to fail

De overheid was daarvan op de hoogte, maar omdat er in de hoogtijdagen wel 30 duizend mensen bij Ilva werkten, werd dat toch oogluikend toegestaan. Ook toen de fabriek in 2015 failliet dreigde te gaan, besloot de toenmalige regering haar te nationaliseren en op zoek te gaan naar een nieuwe koper. Want hoewel de fabriek eigenlijk too dirty to save was, was ze met een jaaromzet van 24 miljard euro vooral too big to fail. En dus werd in 2018 het Frans-Indiase ArcelorMittal binnengehaald, het grootste staalbedrijf ter wereld.

De afspraak was als volgt: de staalgigant zou 1,8 miljard euro betalen voor de fabriek zelf, nog eens 1,2 miljard euro investeren om de productiviteit op te krikken en 1,1 miljard euro om de vervuiling tegen te gaan. Omdat er zoveel processen liepen tegen de vorige eigenaar, bedong ArcelorMittal wel een zogenoemd ‘juridisch schild’ bij de overname. Het bedrijf kreeg de garantie dat hun managers de eerste jaren niet voor milieudelicten vervolgd konden worden.

Eigenlijk was de Vijfsterrenbeweging – de regeringspartij die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft staan – tegen dat plan, maar omdat de club vorig jaar voor het eerst in de regering zat en geld nodig had om de begroting sluitend te maken, werd voor ArcelorMittal toch maar een uitzondering gemaakt.

Tot vorige week althans, want toen besloot de regering van Giuseppe Conte opeens dat ‘juridische schild’ op te heffen. Conte wilde niet langer een uitzondering maken voor ArcelorMittal ten koste van de volksgezondheid en het milieu. Arcelor reageerde woedend op die beslissing en besloot het hele contract dan maar op te zeggen.

‘Ik snap dat wel, want wanneer je bij de verkoop afspraken maakt, moet je je daaraan houden’, zegt vakbondsman D’Alò. Volgens hem merkte de Vijfsterrenbeweging dat ze populariteit aan het verliezen is en probeert ze daarom via deze beslissing de groene kiezer weer voor zich te winnen. ‘Het gevolg is alleen wel dat je nu een bedrijf laat lopen dat meer dan 4 miljard euro in de economie wilde pompen – iets wat hier in het zuiden extreem zeldzaam is.’

Moeilijke situatie

‘Onbegrijpelijk dom’, vindt D’Alò, wiens vakbond dit weekend een algehele staking uitriep onder de fabrieksarbeiders in Taranto. Maar, zo blijkt ’s ochtends bij een van de ingangspoorten van de ArcelorMittal-fabriek, lang niet iedere arbeider is het daarmee eens. Want waarvoor moeten zij eigenlijk staken? Tegen hun broodheer, die toch al op het punt staat ze te verlaten? Of voor een schonere stad waarin ook hun eigen kinderen wonen?

‘Het is niet zo dat hier twee kampen – de arbeiders en de inwoners – tegenover elkaar staan’, zegt Vito Lombardi, die al dertig jaar in de fabriek werkt. ‘Wij zijn ook allemaal inwoners. Wij hebben thuis ook zieke kinderen. En juist daarom is dit zo’n moeilijke situatie voor ons, want wat moet ik straks tegen ze zeggen als ik geen werk meer heb? ‘Ik kan de komende maanden geen medicijnen voor je kopen omdat de fabriek dicht is’?’

‘Ik begrijp jullie punt en daarom ben ik hier’, zegt premier Conte later die avond tegen de menigte om hem heen. ‘Om naar jullie te luisteren en samen te bedenken wat de beste oplossing voor dit probleem is.’

Dinsdagochtend komen hij en de betrokken ministers wederom bij elkaar om over de toekomst van Ilva te praten. De kans lijkt miniem dat ze ArcelorMittal alsnog een uitzondering gunnen, net zoals de kans miniem lijkt dat ArcelorMittal de nieuwe milieuregels zomaar zal accepteren.

Sommige ministers zinspeelden al op een nationalisatie van het bedrijf, zodat er geen banen verloren gaan en er toch geïnvesteerd kan worden in een duurzamer productie. Hoewel die oplossing onwenselijk lijkt omdat de fabriek zo’n 2 miljoen euro per dag verliest en het financieel kwakkelende Italië dat niet kan missen, is die optie toch niet ondenkbaar. Zo pompte de staat de afgelopen jaren al ruim 10 miljard euro in het kwakkelende Alitalia, een luchtvaartmaatschappij die ondanks al die kapitaalinjecties al twintig jaar lang verlies lijdt. Dat het toch gebeurt, heeft een simpele reden: geen regering wil het op zijn geweten hebben dat ruim tienduizend Alitalia-werknemers door hun schuld op straat komen te staan. Net zoals de regering Conte het nu niet op haar geweten wil hebben dat de ongeveer tienduizend Ilva-werknemers hun baan verliezen.

‘Een onzinargument’, zegt Carla Luccarelli, die sinds het overlijden van haar zoon een stichting runt om de stad schoner te maken. ‘We moeten de fabriek niet overeind houden om de economie te redden. Het is juist de fabriek die onze economie om zeep helpt’, herhaalt ze de woorden die ze gisteravond nog aan premier Conte richtte, toen hij om half elf zoals beloofd bij haar thuis aanbelde.

De meeste toeristen rijden met een grote boog om Taranto heen, omdat de horizon hier wordt bepaald door rokende schoorstenen in plaats van door eeuwenoude olijfbomen die als een groene deken over het landschap liggen. Ook andere manieren om geld te verdienen zijn in de loop van de tijd uitgestorven vanwege de fabriek, zegt Luccarelli. De ooit geliefde mossels uit Taranto worden nu vooral in verband gebracht met de vervuilde binnenzee en een aantal jaar geleden werden veeboeren verplicht in totaal drieduizend van hun beesten te slachten omdat ze te hoge doses dioxine in hun lichaam hadden.

‘Mensen vragen mij weleens waarom we hier blijven wonen, zeker nadat ik een zoon heb verloren’, zegt haar man Angelo Di Ponzio. ‘Maar Taranto is een van de mooiste steden ter wereld. Ik ben hier geboren en ik wil hier mijn andere twee kinderen grootbrengen, want dit is mijn land. Als daar dan opeens een fabriek komt te staan die alles verpest, zou het toch gek zijn als wij, de inwoners, moeten vertrekken? Precies, dan moet die fabriek vertrekken.’