‘Het tast de democratie aan als er geen ruimte is voor anti-pietgeluid’

Laten we het gezellig houden. Het is een uitspraak die onlosmakelijk verbonden is met het zwartepietdebat. Het is ook de titel van het proefschrift waar politicologe Heleen Schols vandaag op promoveert aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Keeping things gezellig’ doet geen uitspraken over de aanvaardbaarheid van de figuur Zwarte Piet. Schols, die zelf meeliep in demonstraties tegen Zwarte Piet, onderzocht wat het debat zegt over de democratische veerkracht van Nederland. 

Dat doet ze aan de hand van drie voorbeelden. Ze analyseert een hoorzitting in 2013 waar de toelaatbaarheid van Zwarte Piet centraal stond, de herdenking van het slavernijverleden in 2014 die werd verstoord door demonstranten en de Sinterklaasintocht in Gouda, ook in 2014. Conclusie: het debat lijkt vrij, maar ook het heersende gezag stelt grenzen door te stellen: ‘Laten we het gezellig houden’.

Vanwaar de titel?

“Er ligt veel in besloten. Ik kwam het woord gezellig vaak tegen tijdens mijn onderzoek. Het is een mooie wens, maar daaronder zitten aannames: wat betekent het en voor wie is het gezellig? Er ligt een veel complexere strijd aan ten grondslag. De zwartepietdiscussie gaat over de spelregels van het debat: op welke plekken mag je het erover hebben, wie mag er wat over zeggen, welke argumenten vinden we legitiem?”

Wat valt dan op?

“Dat mensen die verbonden zijn aan officiële instanties verkondigen: ‘Je mag hier alles zeggen, maar wel op een nette, gezellige manier.’ Wat dat inhoudt, is een definitiekwestie. Een voorbeeld. Tijdens de hoorzitting in 2013 die ik analyseer, trekt een van de aanwezigen een vergelijking tussen de Holocaust en het slavernijverleden. Dan zegt de voorzitter: ‘Zo’n vergelijking is hier niet op z’n plek.’ Voor de aanwezige wordt het op dat moment onmogelijk gemaakt zijn punt te maken.”

Je hoort ook vaak: het Sinterklaasfeest mag je niet verstoren want het is een kinderfeest.

“Precies. De voormalige burgemeester van Amsterdam, Eberhard van der Laan, zei vaak: ‘Het is een sprookje.’ Maar dat is lastig te rijmen met de claim dat je neutraal bent. Je kunt er niet van uitgaan dat het voor iedereen een sprookje is.”

In haar proefschrift beschrijft Schols dat het zwartepietdebat meer behelst dan alleen de figuur. Onderliggende thema’s zijn racisme en de Nederlandse identiteit.

Vinden we het moeilijk om te praten over racisme?

“Het debat berust op misverstanden. De dominante visie, vaak uitgedragen door mensen met een officiële functie, zegt dat racisme iets is dat zich afspeelt tussen individuen. Het is bijvoorbeeld een gevolg van kinderen die niet op de juiste manier worden opgevoed. Terwijl de demonstranten benadrukken dat het zit ingebakken in instituties.”

De twee groepen praten dus langs elkaar heen.

“Ja, en dat kan consequenties hebben. Als er geen ruimte is voor argumenten van de demonstranten – racisme is institutioneel en het zwartepietdebat laat zien hoe dat werkt – kunnen mensen niet op tafel leggen wat ze belangrijk vinden. Dat tast de democratie aan.”

De spelregels die instituties opleggen zijn minder neutraal dan ze zelf doen voorkomen. Hoe kan het beter? Neutraliteit bestaat niet.

“We moeten scherper zijn op de vraag waarom bepaalde bijdragen aan het debat worden afgekeurd. Keur je een protest af omdat je het ongepast of ongemakkelijk vindt? Je loopt dan het risico dat je een belangrijk onderdeel van een sterke democratie iets verzwakt.”

Heeft het debat over Zwarte Piet ook iets opgeleverd?

“Zeker. In eerste instantie werd het genegeerd, nu is het een debat waar veel van afhangt. Of je het nu ziet in het licht van de oud-Hollandse identiteit of in het reine komen met de koloniale geschiedenis. Protesteren heeft effect. De mensen die tijdens de intocht in Gouda aanwezig waren werden niet overtuigd door demonstranten op het plein. Maar hoe er gedacht en gepraat wordt over racisme en Zwarte Piet, is veranderd. De protesteerders hebben ook blootgelegd wat de impliciete norm en spelregels zijn waar de Nederlandse samenleving zich aan conformeert.”

“Er is een verschil met de zwartepietprotesten die in het verleden weren gehouden. Die waren niet zo zichtbaar voor het gros van de Nederlandse samenleving. Ik herinner me een oude slogan: Zwarte Piet, zwart verdriet. Het is veel minder zelfbewust dan de huidige tekst: Zwarte Piet is racisme. In het huidige debat gaat het niet over verdriet, maar over institutioneel racisme.”

Lees ook: 

Zwarte Piet volgens zwarte denkers: ‘Zwart, wit, álle Nederlanders hebben gefaald’

Een rechter die de samenleving tot kalmte maant. Aangekondigde demonstraties door heel Nederland en dreigementen van illegale tegenacties. Sinterklaas arriveert dit weekeinde met zijn pieten in een verscheurd Nederland. Trouw vroeg drie zwarte denkers hoe zij tegen dit gepolariseerde debat aankijken.