Is de Hollandse zuinigheid in Den Haag binnenkort voorbij?

‘Let op: geld lenen kost geld.’ De wettelijk verplichte waarschuwing staat nog steeds onder alle Nederlandse kredietreclames, maar hij snijdt steeds minder hout. Een huizenkoper die vandaag een NHG-hypotheek afsluit met een rentevaste periode van tien jaar, betaalt netto nog maar 1 procent rente. Voor de Nederlandse staat is deze ‘leenwaarheid als een koe’ zelfs niet langer waar. Minister Wopke Hoekstra van Financiën kan sinds begin augustus niet alleen volledig gratis lenen; hij krijgt zelfs geld toe op de staatsleningen die hij uitschrijft. Net als Nederland kan Duitsland, dat nota bene op een recessie afstevent, langdurig miljarden lenen zonder een euro rente te betalen. Ook Oostenrijk, Finland, Denemarken en Zweden houden lachend hun hand op bij beleggers die vechten om hun staatsobligaties.

Regeringen kampen per definitie met een geldtekort, hoe goed hun economie er ook voor staat. De kosten van politieke wensenlijsten zijn altijd hoger dan wat de schatkist binnenkrijgt. Een licht euforische stemming maakt zich meester van parlementen en kabinetten nu ‘gratis geld voor iedereen’ plotseling toch realiteit lijkt te zijn. Over de oorzaken en wenselijkheid van de ongekende rentesituatie verschillen economen hevig van mening, maar politici vinden de waarom-vraag niet zo interessant. ‘Vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan’, lijkt in Den Haag nu het parool.

Gratis miljarden

Het kabinet-Rutte III werkt aan een feestbegroting die deels drijft op de gratis miljarden die Hoekstra naar believen kan opvissen op de financiële markten. De plannen die deze week zijn uitgelekt, tellen op tot tientallen miljarden euro’s extra uitgaven aan infrastructuur, innovatie, onderwijs en lastenverlichting. Naar verluidt grotendeels te betalen door de staatsschuld te verhogen en niet – zoals tot nu toe gebruikelijk – door op andere uitgaven te bezuinigen of de belastingen te verhogen.

Linkse economen als Bas Jacobs en Coen Teulings staan op de banken nu het kabinet eindelijk de door hen al veel langer bepleite koerswijziging inzet. Jacobs schreef vorige week een opiniestuk in het FD onder de titel: ‘De weg van calvinistische zuinigheid loopt dood’. Jacobs vindt dat de overheid er met extra uitgaven voor moet zorgen dat burgers minder sparen en dat bedrijven meer investeren. ‘Politiek Den Haag slaat zich op de borst met de huidige begrotingsoverschotten, terwijl het aflossen van de staatsschuld nu geld kost’, betoogt hij. Voormalig Centraal Planbureau-directeur Coen Teulings viel zijn vakgenoot deze week bij. ‘Nederland is schatrijk, we kunnen het makkelijk lijden en worden per saldo een beter land’, zei de econoom tegen de NOS.

Niet alleen de Nederlandse regering is onder invloed van de extreem lage rente luchtiger gaan denken over staatsschulden. In Duitsland staat de strenge begrotingsdiscipline ook zwaar onder druk. De socialistische coalitiepartner SPD wil af van het ‘zwarte nul’-beleid; het strikt vermijden van begrotingstekorten dat sinds een jaar of vijf een granieten norm is voor Duitse ministers van Financiën. Duitsland moet de komende jaren fors investeren in zijn verwaarloosde infrastructuur en in zijn ambitieuze klimaatbeleid. Waarom het geld dat daarvoor nodig is niet gratis lenen nu dat gewoon kan? Zelfs in de conservatieve CDU wint deze ‘onheilige’ gedachte nu terrein.

Schuldenevangelie

De lichtvoetiger benadering van staatsschulden werd begin dit jaar ingeluid door Olivier Blanchard, voormalig hoofdeconoom van het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Blanchard poneerde in een veelbesproken lezing dat staatsschulden nooit tot betalingsproblemen kunnen leiden zolang de economische groei in een land hoger is dan de rente op staatsleningen. In westerse economieën is dat volgens hem nu al meer dan dertig jaar het geval, enkele korte episodes daargelaten. Hoewel Blanchard wel een paar plichtmatige mitsen en maren in zijn tekst opnam, is zijn verhaal toch overwegend opgevat als een bagatellisering van het staatsschuldenprobleem.

In politieke kringen is dat een welkome en gretig opgepikte boodschap. Een regering die extra uitgaven bekostigt met leningen vermijdt immers pijnlijke keuzes. Politici hoeven de financiële ruimte voor de gewenste extra uitgaven niet zelf te creëren met lastenverzwaringen of door op andere uitgaven te bezuinigen.

Voor het slinkende clubje begrotingshaviken is dat juist reden dit nieuwe schuldenevangelie af te wijzen. Econoom Lex Hoogduin ligt op Twitter bijna dagelijks over dit onderwerp in de clinch met Bas Jacobs. Ten eerste voorziet hij dat de overheid het geleende geld niet uitgegeven krijgt, omdat de werkloosheid historisch laag is. Honderden miljoenen euro’s voor infrastructuur en verpleegzorg liggen ook al een paar jaar bij het kabinet op de plank omdat er simpelweg niet genoeg arbeidskrachten te vinden zijn om de geplande projecten uit te voeren.

Een ander bezwaar van Hoogduin is principiëler. ‘Begrotingsdiscipline is altijd een kracht van Nederland geweest. Aan die reputatie hebben we te danken dat we nu zo goedkoop kunnen lenen. Ik vind Blanchards boodschap zeer gevaarlijk. Landen als Nederland en Duitsland die het economisch en begrotingstechnisch relatief goed doen, moeten blijkbaar het beleid gaan overnemen van worstelende landen als Italië. Dat is natuurlijk een heel merkwaardig advies.’

Abnormaal

Zijn tegenstrevers betogen dat negatieve rentes op staatsobligaties nooit eerder op deze schaal zijn voorgekomen. De vraag of ‘klassieke’ wijsheden over begrotingsdiscipline in deze unieke omstandigheden nog wel opgaan, mag van hen daarom best gesteld worden. Nederland heeft de afgelopen jaren een aardige buffer opgebouwd door de staatsschuld onder de 50 procent te brengen en zal dus niet direct in de problemen komen als de economie verslechtert. Waarom dan niet éénmalig een paar miljard extra lenen als dat de schatkist helemaal niks kost? Hoogduin: ‘In de aanloop naar elke crisis lijken de bomen even tot in de hemel te groeien, maar deze lage rentes zijn onhoudbaar. Op gegeven moment kunnen de centrale banken de rente niet verder verlagen en willen alle beleggers ineens per direct hun verlieslijdende staatsobligaties dumpen. Dan krijg je gewoon een nieuwe financiële ineenstorting.’

Daar scheiden zich de wegen tussen Hoogduin en Jacobs. Hoogduin ziet de negatieve rente als een onhoudbare abnormaliteit, terwijl Jacobs die wijt aan structurele oorzaken die niet snel zullen verdwijnen. Daarom kan het kabinet de gunstige rentesituatie volgens Jacobs met gerust hart benutten door extra te lenen. Hij schrijft dat ‘houdbaarheidssommen en begrotingsregels hun economische betekenis hebben verloren’. Hij pleit niet alleen voor extra investeringen, maar ook voor belastingverlagingen om de koopkracht te verbeteren. Zelfs de rechtse coalitiepartijen CDA en VVD, die traditioneel de meeste waarde aan begrotingsoverschotten hechten, hebben daar nu misschien wel oren naar.