Novak Djokovic: de miskenning van een exceptioneel, onbuigzaam talent

Londen, 14 juli 2019, 19.07 uur lokale tijd. Na waarschijnlijk zijn grootste zege, in een van de beste tenniswedstrijden ooit gespeeld, loopt Novak Djokovic ingetogen naar het net, na een misser van Roger Federer. Het centercourt van Wimbledon verkeert in vertwijfeling bij deze afloop – ergens tussen ontnuchtering en bewondering in.

De grote meerderheid van het publiek is tegen Djokovic geweest, zoals vaker in belangrijke wedstrijden. Wanneer Federer eerder in de vijfde set met een ace twee matchpoints afdwingt, springen velen op. Mensen richten hun wijsvinger naar boven, anticiperend op een zege van Federer – die er niet zal komen.

Djokovic lacht kalm als hij heeft gewonnen. De climax van de langste Wimbledon-finale ooit, ontvangen met een bescheiden glimlach. Het was alsof Djokovic stilletjes afrekende met de antipathie bij het publiek, zegt Nebojsa Viskovic, een Servische tenniscommentator die Djokovic al sinds zijn dertiende kent. „In die lach zag je al zijn gevoelens terug.”

Inat is het Servische woord dat ze hiervoor gebruiken, vertelt Bojan Bozovic, die in de jeugd veel optrok met Djokovic, juniorentoernooien met hem speelde en nog altijd bevriend is. Het begrip is moeilijk te vertalen en hangt af van de context, maar het komt in het Nederlands neer op wrok.

„Als jullie denken dat ik verlies, zal ik laten zien dat dat niet gaat gebeuren. Dat zit in de Servische mentaliteit”, zegt Bozovic. „Op de slechte en op de goede manier. Novak gebruikt het in zijn voordeel. Met die lach zei hij eigenlijk: ik zal het jullie laten zien. Het pusht hem extra.”

Niet-traditioneel tennisland

De nummer één van de wereld, favoriet en titelverdediger bij de US Open, die maandag begint, geldt als de beste tennisser van dit decennium, met de meeste grandslamtitels (15) sinds 2010. Op regelmatige basis verslaat hij Federer en Rafael Nadal – hij leidt in de onderlinge ontmoetingen. Djokovic is in staat geweest om beiden, ook in hun topjaren, in niveau te overtreffen.

Maar de waardering en erkenning voor het exceptionele talent van Djokovic blijven ver achter bij die voor Federer en Nadal. „Ik vond het buitengewoon stuitend hoe hij werd bejegend door het publiek in de finale. Op een manier die hij niet verdient”, zegt Geert Luteijn, Balkan-politicoloog en docent aan de Universiteit van Amsterdam. Hij denkt dat er een „lichte vorm van racisme” bestaat in het Westen tegen de tennisser.

Jeugdvriend Bozovic zegt dat Djokovic zich onvoldoende gerespecteerd voelt. „ Als je het vergelijkt met andere spelers.” In Servië bestaan hier twee verklaringen voor, zegt Dejan Zec, onderzoeker en sporthistoricus van de Balkan-regio. De eerste: „Hij is Servisch, dat is waarom hij in het Westen automatisch wordt gezien als een bad guy, door de media en het publiek.”

Twee: hij heeft een natuurlijke achterstand omdat hij uit een niet-traditioneel tennisland komt. „Veel Serviërs zien tennis als een exclusieve sport, die is weggelegd voor westerse landen. Spelers die daar niet aan voldoen, hebben geen plaats in het tennis, zo is de redenatie.”

Zec vergelijkt het met de positie van de Tsjechoslowaak Ivan Lendl (later genaturaliseerd tot Amerikaan) in de jaren zeventig en tachtig. „Tennis is geen communistische sport. Lendl was ook geen publieksfavoriet op de grote toernooien, hoe succesvol hij ook was.”

De westerse perceptie heeft invloed op hoe er naar Djokovic wordt gekeken, zegt Luteijn. „Tijdens de Wimbledon-finale wisselde de Nederlandse commentator ‘Novak Djokovic’ steeds af met ‘de Serviër’. Bij het begrip Servië hebben we in Nederland toch onze gedachtes.”

Hij doelt op de rol van Servië in de Balkan-oorlogen in de jaren negentig onder leiding van de nationalistische president Slobodan Milosevic, onder wie de Joegoslavische federatie in een reeks bloedige conflicten uiteenviel.

„Novak heeft geleden onder de geschiedenis van ons land, maar hij probeert het beeld te veranderen”, zegt Bozovic. „Dat is moeilijk. Mensen associëren ons met de oorlog en alle shit die we in het verleden hebben gehad. Hij is heel diplomatiek, in wat hij zegt, hoe hij reageert.”

NAVO-bombardementen

Djokovic was 11 jaar toen in 1999 de NAVO-bombardementen op Belgrado begonnen. Het gezin, hij is de oudste van drie broers, vluchtte naar de schuilkelder in de flat van grootvader Vlada als de sirenes klonken.

Tussen de bombardementen door trainde Djokovic verder. Steeds wisselden ze van tennisclub, staat beschreven in de biografie Novak Djokovic (2014). Vaak zochten ze banen op waar in de buurt net bombardementen hadden plaatsgevonden, waardoor de kans groter was dat het daar rustig zou blijven.

„Als je naar de politieke positie van Servië in de wereld kijkt, is daar qua nation branding nog veel aan te verbeteren”, zegt Luteijn. Servië, met 7 miljoen inwoners, zit tussen het Oosten en Westen in en wacht nog altijd op toetreding tot de Europese Unie. „Ze voelen zich ook een beetje miskend, dat zie je misschien ook terug bij Djokovic.”

In Servië bestaat een tegenstelling tussen de politiek en de burgers, zegt Luteijn, die een vriendin uit Belgrado heeft en regelmatig in het land komt. „Veel Serviërs zijn westerser dan wij denken, tegelijkertijd heerst er een politiek systeem wat het heel moeilijk maakt om dat internationaal te laten zien.”

De huidige president Aleksandar Vucic diende als minister van Informatie nog onder Milosevic. Luteijn: „Hij doet nu actief mee aan het afschilderen van Servië als de gebeten hond, internationaal gezien.”

Djokovic is de aanvoerder van een mondiale sport en tegelijkertijd het gezicht van een land in opbouw. Hij representeert een betere, mooiere kant van Servië, zegt sporthistoricus Zec. „Als je met iemand uit het Westen over Servië spreekt, gaat het al snel over Novak Djokovic of de Joegoslavische oorlog. Vóór Djokovic ging het alleen over de oorlog.”

Djokovic is expressief, heeft soms woede-uitbarstingen, tot het scheuren van zijn shirt aan toe. Het helpt zijn imago niet. En in het verleden werd hem verweten dat hij soms een rol speelde, zoals bij zijn humoristisch bedoelde maar wat geforceerd ogende imitaties van andere spelers. En in de eerste jaren van zijn loopbaan was er kritiek dat hij wel erg veel last had van blessures en dat hij vaak opgaf.

De miskenning van Djokovic heeft indirect ook te maken met de populariteit van Federer, uit het altijd neutrale Zwitserland. Hoe weergaloos hij ook speelt, de schoonheid en elegantie van Federer zal Djokovic nooit hebben.

Federer (38) is en blijft de ambassadeur die de sport overstijgt, maar wordt in sportief opzicht in toenemende mate bedreigd door Djokovic (32). Federer staat nu op een recordaantal van twintig grand slams, maar insiders verwachten dat Djokovic (zestien slams) hem op termijn nog voorbij zal gaan, mits hij fit blijft.

Gesterkt door gebrek aan waardering

Djokovic probeert aan zijn imago te werken, onder meer door goededoelenprojecten te steunen en via social media actief te zijn. „Hij doet heel erg zijn best geliefd te zijn”, zegt tenniscommentator Viskovic.

Hij heeft een „ziekelijke obsessie” om aardig gevonden te worden, zei de Australische tennisser Nick Kyrgios in mei in een podcast. „Hij wil net zo geliefd zijn als Roger [Federer].”

Het fascinerende is: het is juist dat gebrek aan waardering waardoor Djokovic gesterkt wordt. Dat scheef Brian Phillips in een essay voor sport- en popcultuursite The Ringer. „Hij wilde dat we van hem zouden houden en dat deden we niet, dus bedacht hij hoe hij ons en zijn tegenstander kon overwinnen. We hebben hem geholpen te leren winnen, door hem te willen laten verliezen.”

Mentaal is hij van onbuigzame taaiheid. Hij kan ondermaats spelen – en toch grote wedstrijden winnen. Federer was in de Wimbledon-finale beter, won meer punten. Maar bijna geruisloos werkte Djokovic zich door de partij.

De steun voor Federer stond in dat duel niet op zich: het gebeurde ook in extreme mate bij de US Open-finale van 2015. Het was Djokovic tegen Federer – én de rest van de wereld.

Het is die vijandigheid die hij in zijn voordeel gebruikt, heeft Djokovic vaker gezegd. Als mensen ‘Roger’ roepen, hoort hij ‘Novak’.

Toen Djokovic 14 jaar was, deed hij dat ook al, zegt Bozovic. „Als we in Duitsland speelden en het publiek was tegen hem, kreeg hij daar energie van.” Viskovic: „Als het hele stadion tegen Djokovic is, is dat goed voor hem.”

Niet geliefd, wel uitzonderlijk – Novak Djokovic.