Boris Johnson: Brexitheld of charlatan?

Boris Johnson heeft een bijzondere verhouding met bussen. Toen de aanstormende premier van het Verenigd Koninkrijk tijdens de campagne de vraag kreeg wat hij in zijn vrije tijd zoal onderneemt, bekende hij dubbeldeksbussen te maken van oude wijndozen. ‘Ik schilder passagiers die zich vermaken in deze prachtige bussen’, vertrouwde de 55-jarige politicus de sprakeloze radio-interviewer toe. ‘Bussen met een lage uitstoot, het soort dat we indertijd hebben losgelaten op de straten van Londen.’

Dit was het meestbesproken moment van de leiderschapscampagne die Johnson heeft uitgevochten met Jeremy Hunt. De openbaring leidde tot speculaties. Wat zat erachter? Het antwoord volgde snel. Wie nu op Google de woorden ‘Boris’ en ‘Bus’ intikt komt bij het interview uit, en niet meer bij de Brexit-campagnebus met de volgens critici misleidende belofte dat de wekelijkse EU-contributie van 350 miljoen pond voortaan naar de nationale ­gezondheidszorg gaat.

Deze afleidingsmanoeuvre zegt iets over de bekendste politicus van Engeland. Achter diens charme, humor en zelfrelativering schuilt een tomeloze ­ambitie, welke hem nu op drempel van 10 Downing Street heeft gebracht. Tijdens de wekenlange campagne heeft hij amper een vraag op concrete wijze beantwoord. Johnson is altijd op zoek naar een lach, een oproep tot optimisme, of een mogelijkheid om Wim T. Schippers-achtige verwarring te zaaien.

Merrie England

‘Mr nice guy’ Hunt werd gek van Johnsons gewoonte om de aandacht af te leiden en zijn gehoor te vermaken. Gevraagd naar de sterke punten van Johnson, zei Hunt sarcastisch: ‘Ik koester waardering voor Boris’ vermogen geen enkele vraag te beantwoorden.’ Een paar dagen later, in Cheltenham, klonk het: ‘Beantwoord verdomme die vraag!’ vanuit het publiek. Maar bij de partij kan de man die door zijn critici wordt afgeschilderd als charlatan geen kwaad doen. De charismatische brexiteer is al jaren de held van ‘Merrie England’.

Merrie England, zo schrijft Andrew Gimson in zijn Johnson-biografie, wordt bevolkt door conservatieven met de kleine ‘c’, mensen die wereldverbeteraars wantrouwen, weinig ophebben met een bemoeizuchtige overheid (vanuit Londen dan wel Brussel), zweren bij gezond verstand, graag de spot drijven met zichzelf en anderen en tamelijk tolerant zijn, of onverschillig. Aan Johnsons elitaire ­opvoeding en seksschandalen nemen ze geen aanstoot, temeer omdat hij zichzelf niet als moralist of rolmodel profileert.

Merrie England is iets anders dan Little England, het Engeland van mensen die ­terug willen naar de jaren vijftig. Dat is meer het territorium van Nigel Farage.

De aartsengel van Merrie England is een andere Johnson: Dr. Johnson, de 18de-eeuwse woordkunstenaar, conservatief, levensgenieter en essayist in wiens huis Willem Frederik Hermans poseerde voor een foto die de achterkant van zijn Mandarijnen op zwavelzuur siert. Dr. Johnson is ook een rolmodel voor Boris Johnson, die in 2012 Johnson’s Life of London: the people who made the city that made the world publiceerde. In deze essaybundel looft hij de mensen die Londen groot hebben gemaakt. Op de omslag bestuurt hij een tandem waarop ook Shakespeare, Churchill en Keith Richards zitten.

Burgemeester van Londen

Johnson refereert graag aan zijn acht jaar durende burgemeesterschap, een tijd die, anders dan critici vooraf vreesden, geen ramp werd. Het aantal nieuwbouwflats steeg (al viel een groot deel in handen van buitenlandse investeerders), mede dankzij de publieke ‘Boris bikes’ steeg de populariteit van het fietsen en er kwam een Londens minimumloon. De belastingen stegen niet en het aantal dodelijke steekpartijen daalde. Zijn ijdelheidsprojecten waren minder succesvol. De luchthaven in de Theems-delta en de Garden Bridge, waarin tien­tallen miljoenen waren gestoken, kwamen niet verder dan de tekentafel.

Het symbool van het borisme werd de Routemaster. Deze moderne versie van de geliefde jarenvijftigdubbeldekker verving de Duitse harmonicabus van zijn voorganger Ken Livingstone. Specifiek kenmerk van het voertuig is het open achterbalkon, waardoor passagiers kunnen in- en uitstappen waar ze maar willen. Dit hop-on-hop-offprincipe typeert het denken van Johnson: een streven naar vrijheid, ook al brengt dat risico met met zich mee. In dit idee schuilt ook pragmatisme. Reeds op Oxford leerde de jonge politicus Johnson coalities te vormen en met de politieke wind mee te waaien teneinde de macht te veroveren.

Boris de knutselaar bracht de bus tijdens het interview bewust in herinnering. Zijn tijd in het rode Londen moet immers bewijzen dat hij in staat is kiezers te verleiden die normaal gesproken niet conservatief stemmen. Zijn prospectus bestaat niet alleen uit het op een of andere manier voltooien van de Brexit, maar ook uit het winnen van de parlementsverkiezingen tegen Jeremy Corbyn en het weer bijeenbrengen van ‘de beste natie ter wereld’ door het oude victoriaanse idee van one-nation conservatism in ere te herstellen.

Marmitepoliticus

Een probleem van Johnson is dat hij niet langer een ‘Heinekenpoliticus’ is – een vrijzinnige conservatief die kiezers kan bereiken die voor zijn partijgenoten onbereikbaar zijn – maar meer een ­‘Marmitepoliticus’, vernoemd naar de kruidenpasta die door de een als een ­delicatesse en door de ander als gif wordt ervaren. De rocksterpoliticus roept zo veel ­tegenstand op dat een worsten­maker in Yorkshire, waar hij tijdens zijn campagne poseerde met een ketting met glutenvrije worsten om zijn nek, te maken kreeg met een boycot. Het tekent de blinde woede die Johnson opwekt, door Spectator-columnist Toby Young, een oude vriend van Johnson, omschreven als het Boriswaanzinsyndroom.

Een voorbeeld was een interview van Channel 4 met twee lesbiennes die in een bus waren mishandeld door een groep homofobe vechtersbazen. Op aangeven van de interviewer beweerden de vrouwen dat Johnson het klimaat heeft geschapen voor deze gewelddadige aanval. Eind jaren negentig heeft Johnson homo’s omschreven als ‘bum boys’, ­biljongens, wat hem het predicaat homohater heeft opgeleverd. Tegelijkertijd steunde hij het homohuwelijk, organiseerde bij Gay Pride-optochten en maakte hij, als minister van Buitenlandse Zaken, een einde aan het verbod op het laten wapperen van regenboogvlaggen aan ambassadegevels.

De meeste problemen kreeg Johnson met een recentere column, waarin hij boerkadragende vrouwen vergeleek met ‘brievenbussen’ en ‘bankovervallers’. In dezelfde column verdedigde hij het recht van vrouwen om boerka’s te dragen, een recht dat hen door menig politicus op het Europese vasteland is ontnomen. Tegelijkertijd vecht hij voor het recht om dit gebruik belachelijk te maken, hoe smakeloos ook. Het kenmerkt de complexiteit van zijn gedachtegoed.

Verraad

Deze moeilijkheid duikt ook op bij een onderwerp dat hem veel weerstand oplevert, zeker in ‘zijn’ Londen: Brexit. De campagne die hij voerde voor het verlaten van de EU is door veel Britten ervaren als verraad. Immers, voorheen had hij zich positief uitgelaten over de gemeenschappelijk markt waar zijn heldin Margaret Thatcher voor had gevochten. Hoe kon Johnson, die als burgemeester nog had opgeroepen om illegalen amnestie te verlenen, zich aansluiten bij Farage?

De waarheid was een van de eerste slachtoffers tijdens de campagne, zoals bij de 350-miljoen-pondbelofte en de ­bewering dat Turkije, nota bene het land van Johnsons verre voorouders, op het punt zou staan in de EU te treden. Dat Johnson op de ochtend na het referendum als een schuldbewuste peuter in beeld verscheen bij een persconferentie en vervolgens het premierschap aan zich voorbij liet gaan, droeg bij aan de afkeer. Had deze classicus zijn op Oxford geleerde competentie om elke mogelijke stelling te verdedigen misbruikt?

Of had hij de cirkel rond gemaakt door de Brexit te omarmen?

Het was immers Johnson die dertig jaar eerder als Brusselcorrespondent het fundament had gelegd voor de Brexit, middels apocriefe berichten over eurocraten die gewild zouden hebben dat condooms, bananen en doodskisten overal binnen de EU dezelfde vorm of grootte krijgen. ‘Ik gooide mijn artikelen als stenen in de tuin van de buren en hoorde het geluid van brekende broeikasruiten. Alles wat ik schreef had een geweldig, explosief effect op de Tories’, keek hij later terug in een interview bij Desert Island Discs.‘En dat gaf me een merkwaardig ­gevoel van macht.’

En de macht krijgt hij nu echt, mocht hij woensdag inderdaad als zelfverklaard redder in nood 10 Downing Street betrekken, een gouden kooi waar hij zich opeens netjes dient te gedragen. Hij is ­ervan overtuigd de Brexit te kunnen voltooien, desnoods met een akkoordloos vertrek op de avond voor Halloween. Het is Johnsons hoop dat de Europese leiders op het allerlaatste moment zullen buigen voor de Britse wensen, net zoals ‘Bloody Boris’ eindredacteuren tot wanhoop placht te brengen door zijn kopij pas op de deadline te leveren.

Hij heeft afgelopen weken niet de indruk gewekt een gedetailleerd Brexit-plan te bezitten. In een interview met BBC’s Andrew Neil suggereerde Johnson dat de EU bereid zal zijn om gewoon tariefvrij door te handelen bij een no-deal, zich daarbij baserend op hoofdstuk 24, paragraaf 5b in de Wereldovereenkomst voor Tarieven en Handel. Toen meester­interviewer Neil hem vroeg naar paragraaf 5C moest Johnson, na drie pogingen de vraag te ontwijken, erkennen geen idee te hebben wat daar in staat.

Optimist

In het nauw gedreven, vluchtte Johnson naar zijn voornaamste beleidspunt: optimisme. Met goede wil, zo luidt zijn overtuiging, is alles te bereiken, al is de vraag hoeveel goodwill er op het vasteland bestaat nadat hij in zijn tijd als minister het Europese eenwordingsproject had omschreven als opvolger van het Romeinse Rijk, het napoleontische keizerrijk en het Derde Rijk. Dat hij de Fransen ‘drollen’ heeft genoemd is evenmin een goede opmaat voor een charmeoffensief.

De borista’s vergelijken hun idool, die ooit een bijrol speelde in de soapserie Eastenders, met Ronald Reagan, de charmante oud-acteur wiens Star Wars-fantasie bijdroeg aan de implosie van het Sovjet-rijk. Johnson, die wereldfaam verwierf door hulpeloos aan een kabelbaan te hangen, ziet zichzelf als de rebel Luke Skywalker. Hij put moed uit een eerdere ‘triomf’: het Deense ‘nee’ tegen het Verdrag van Maastricht in 1992. Johnsons ­eurosceptische stukken waren tijdens de campagne massaal verspreid.

Johnson wordt eveneens geassocieerd met Donald Trump. Wat opvalt is zijn ­onwil om de Amerikaanse president te veroordelen, de grillige bewoner van het Witte Huis die de Brexit moet ‘redden’ met een Brits-Amerikaans vrijhandelsverdrag. Johnson bleek zelfs bereid te zijn om de door Trump afgebrande Britse ­ambassadeur Kim Darroch – zoals de ­Britten het noemen – voor de bus te gooien. Pas na Trumps ‘ga terug naar je land’-tweet klonk er voorzichtig kritiek.

Wittebroodsweken zal Johnson, die een opstand binnen zijn partij en het ­Lagerhuis kan verwachten, niet krijgen. Omdat hij zo stellig heeft verkondigd dat 31 oktober de ‘do or die’-deadline is, heeft hij drie maanden om de Brexit te redden en te voorkomen dat hij de kortstzittende premier wordt. Net als in het ­Londense stadhuis zal Johnson vooral een uithangbord worden en zich ­omringen met capabele dossiervreters.

Eén eigenschap is nog onderbelicht ­gebleven: zijn drang om te behagen. Dat bleek al toen hij een oude studievriend hielp die een journalist in elkaar wilde ­laten slaan. Het onvermogen om nee te zeggen, tegen collega’s en lobbyisten, dook ook de afgelopen tijd op. Hij heeft zoveel beloften gedaan, dat teleurstelling onvermijdelijk is. Dat geldt met name voor Brexit. Voor Johnson bestaat het ­risico dat het Berlaymonster, zoals brexiteers het EU-hoofdkwartier noemen, een Monster van Frankenstein wordt.