De F-35 wordt al links en rechts door nieuwe technologie ingehaald. De grootste ontwikkelingen op een rijtje

‘Wordt de oorlog in de toekomst nog wel gevoerd met grote vliegdekschepen? Zullen we echt nog dogfights in de lucht zien tussen jachtvliegtuigen? Nee dus. Je tegenstander zet misschien wel heel veel kleine scheepjes in, of een zwerm drones – en wat is het antwoord daarop?’

Aan het woord is Henk Geveke, directeur van TNO Defensie en Veiligheid. Zijn kennisinstelling doet al zeventig jaar defensieonderzoek. De kern van zijn boodschap: er voltrekt zich niets minder dan een door technologieën gedreven militaire revolutie – waarvan de impact al de komende jaren voelbaar wordt. Tijdens de Koude Oorlog hield de wereld zich meer dan een halve eeuw bezig met één wapenwedloop, die in kernwapens tussen oost en west. Nu ziet Geveke vier wapenwedlopen die allemaal tegelijk aan de gang zijn: hypersone raketten, laserwapens, cyberwapens, en de militarisering van de ruimte.

Hypersone raketten

Een voorbeeld: sinds de Tweede Wereldoorlog was het vliegdekschip de heerser over de wereldzeeën. Maar kan het die positie behouden in een wereld van hypersone raketten – die met hun ongelofelijke snelheden (van 6.000 tot 28.000 km/uur), gekoppeld aan hun wendbaarheid, eigenlijk alle bestaande raketdefensiesystemen waardeloos gaan maken?

Hypersone wapens zullen trouwens bij hun introductie ook de discussie over kernwapens op haar kop zetten. En het gevaar van een (al dan niet preventieve) first strike vergroten. President Poetin pocht voortdurend over de ‘onoverwinnelijke’ hypersone wapens waar Moskou aan werkt. ‘Of ze het kunnen operationaliseren is vraag twee’, zegt Geveke, ‘maar het is in elk geval een goede afschrikking.’ En niet alleen Rusland werkt aan hypersone wapens: ook de VS, China en India. Overigens baart Geveke niet Rusland maar China zorgen op dit gebied: ‘Dat land koppelt technologie aan oneindige middelen.’

Laserwapens

Aan een gedeeltelijk antwoord op hypersone raketten wordt al gewerkt: laserwapens. Star Trek, maar dan zonder zichtbare ‘lichtstraal’. Volgens Federica Valente van TNO worden laserwapens ‘de komende vijf jaar operationeel inzetbaar. Wellicht ook op tijd om in 2024 op de nieuwe fregatten van de Koninklijke Marine te worden geïnstalleerd.’

Ze tikt de voordelen af: werkt met lichtsnelheid, kan beweeglijke doelen volgen en – oh ja – als je één afweerraket van een fregat afvuurt ben je direct een miljoen euro armer, bij inzet van het laserwapen is dat één euro. Behalve tegen hypersone wapens kan het ook zeer nuttig zijn bij zogeheten ‘zwermaanvallen’: een vijand die een zwerm van zeer vele, kleine drones met explosieve lading op je afstuurt. Maar de nadelen zijn er ook: als het regent, kun je ophouden.

Toenmalig commandant van de zeestrijdkrachten Rob Verkerk liet per tweet in 2016 al weten dat hij hoopt dat de opvolgers van de M-fregatten – vanaf 2024 − kunnen worden uitgerust met HEL, oftewel High Energy Laser-wapens ‘tegen hypersone wapens en zwermaanvallen’.

De introductie van nieuwe wapens zal vergaande gevolgen hebben, waar we ons nog nauwelijks een voorstelling van kunnen maken – niet alleen militaire, maar ook ethische en politieke gevolgen. Laserwapens lenen zich het best voor gebruik in de ruimte, maar de ‘militarisering’ van de ruimte is begrijpelijkerwijs buitengewoon controversieel.

Autonome wapens

Over autonome wapens loopt het debat, over de ethische aspecten ervan, binnen de Verenigde Naties vooruit op de technische mogelijkheden. Bij de VN gaat het om het behoud van ‘betekenisvolle menselijke controle’, zegt Pieter Elands van TNO. Over dat beginsel bestaat wel overeenstemming tussen beschaafde landen. Maar zullen openlijk kwaadwillende partijen, statelijk of niet, zich daaraan iets gelegen laten liggen?

Los daarvan zal de technologische vooruitgang het uitgangspunt van menselijke controle tot het uiterste op de proef gaan stellen. Bij om het even welke verdediging tegen hypersone wapens zal de reactietijd eerder te tellen zijn in minuten dan in uren – en wellicht eerder in seconden dan minuten. En waar blijf je dan met je menselijke controle?

‘Systemen als de Goalkeeper, de nabije raketverdediging op Nederlandse fregatten, bestaan al heel lang’, zegt Elands. ‘Of neem de Apar, de door Thales gefabriceerde radar op die schepen. Die zijn zo ingewikkeld, dat geen mens dat nog kan volgen. En ze vervullen veel taken tegelijk. Dan komen er situaties voor dat je in een split second moet beslissen.’

Bij de bestaande wapensystemen zijn maatregelen ingebouwd die menselijke controle garanderen. Maar blijft dat zo? ‘Autonomie is een gamechanger’, concludeert hij.

Traditioneel

De toekomst is nu, zeggen ze bij TNO. Want we hebben het over wapensystemen die ontwikkeld worden en – als ze nog niet in gebruik zijn genomen – de komende jaren beschikbaar komen. Zet dat af tegen de traditionele krijgsmachten, gebouwd rond hun vlooteskaders, hun tankbrigades en hun stoere jachtvliegtuigen – en je voelt dat er iets niet spoort. Is het allemaal niet vreselijk ouderwets?

F-35

Ja en nee, zeggen de experts. De ‘ouderwetse’ militaire middelen moet je zien als simpele ‘dragers’ van hypermoderne technische middelen. Nee, de F-35 zal nooit meer een nabij-luchtgevecht aangaan met een Russische jachtvliegtuig. Doelen worden op veel grotere afstand al uitgeschakeld, iets dat ook geldt voor oorlogvoering op land: reden waarom de landmacht eerder neigt naar grotere vuurkracht (artillerie) dan simpelweg naar de terugkeer naar tanks.

Maar wat de F-35 wel doet, is een heel operatiegebied in kaart brengen. Het is een goudmijn aan data. ‘Het geeft een groot inzicht in het slagveld’, zegt Geveke. ‘Je kunt op tientallen kilometers afstand een doel vinden en er iets mee doen, of die informatie doorgeven.’

Maar toch. De F-35 is ook kwetsbaar. Je kunt hem neerschieten. ‘Je kunt ook zeggen: zet dan óók drones in, dan loop je minder risico. Alle vliegtuigen altijd onbemand inzetten is een illusie, niet zozeer technologisch, maar in tactisch opzicht. Voorlopig is de mens slimmer als het gaat om militaire tactiek. Je loopt ook tegen de vliegcultuur aan. Vliegers willen liever in een vliegtuig zitten, niet op de grond om drones te besturen. Toen het eerste vliegdekschip werd gebouwd, was er een enorm verzet van marinemensen: want oorlogvoering, dat moest schip tegen schip.’

Ook binnen de krijgsmacht zelf wordt trouwens erkend dat de technologische revoluties het voorstellingsvermogen van militaire planners op de proef stellen. Vice-admiraal Ben Bekkering, net afgezwaaid als hoogste Nederlandse militair vertegenwoordiger bij de Navo: ‘De nieuwe militaire strategie van de Navo wijst op dit probleem. Je kunt nauwelijks plannen, omdat er zoveel gelijktijdige veranderingen zijn en omdat het zo snel gaat. Binnen de alliantie komen er nu aparte werkgroepen die zich twee verschillende vragen gaan stellen: hoe voeren we het gevecht van morgen? En hoe voeren we het gevecht van over tien jaar? Het is een groot dilemma, dat wij proberen te beheersen.’

Cyberoorlog

Van alle ontwikkelingen krijgt cyberoorlogvoering tot dusver de meeste aandacht in de media. Logisch, want dit wapen wordt al jaren ingezet, soms met groot succes.

Een Europese diplomaat in Brussel zegt: ‘Als je nu vraagt hoe de volgende oorlog eruit zal zien, antwoord ik met een wedervraag: weet u zeker dat die niet allang is begonnen?’

Nederland is hier trouwens wel van doordrongen: cyber is de komende jaren een van de speerpunten. Maar toch. Na meer dan een kwart eeuw bezuinigen komt er weer ruimte voor investeringen bij Defensie.

Geen makkelijke omslag, denkt Geveke van TNO. ‘Hoe kom je uit de kramp van ‘ik moet alles vervangen’ tot de vraag ‘welke nieuwe dingen heb ik nodig’?’

Op dit moment zit Defensie – waar altijd bezuinigd is volgens het kaasschaafmodel – weer in de traditionele vervangcyclus: eerst was de luchtmacht aan de beurt (F-35), de komende jaren de marine (fregatten, onderzeeboten, mijnenjagers) en pas daarna weer de landmacht.

Richtsnoer

Volgens Pieter Cobelens, oud-directeur van de MIVD maar daarvoor jarenlang betrokken bij de planning en uitvoering van militaire operaties, moet het richtsnoer simpel zijn. ‘Bij moderne oorlogvoering gaat het om: precisie, precisie, en precisie. En slagkracht. Middelen om pijn te doen. En dan moet je hopen dat de dreiging ervan zo groot is dat de vijand wegblijft. Dus waarom zou je geen kruisraket op schepen plaatsen?’

Het is een publiek geheim dat de ratio niet altijd doorslaggevend is bij defensieverwerving. En dat het eindeloos lange proces zelf tekortschiet, afgezet tegen de snelle veranderingen.

De tip van Cobelens: kijk naar wat we de afgelopen jaren hebben ingezet – en wat niet. Zelf is hij voorstander van inzetten op cybercapaciteit. ‘Cyber is allang een trede op de escalatieladder. Het is een wapen. Waarom zou je iemand doodschieten als je zijn rekening kunt plunderen? We zijn slimmer dan de Amerikanen en zouden een cybersupermacht kunnen worden.’

Cobelens vindt dat zoiets goed zou passen bij Nederland, dat een groot dienstenland is en een knooppunt voor data. ‘Dat verplicht ons het veiligste digitale land ter wereld te worden.’

Het liefst zou hij een geheel Nederlandse digitale infrastructuur aanleggen, in samenwerking met bedrijven en universiteiten. ‘Maar dat vergt investeringen. En tot nu toe bundelen we onze kennis niet.’

Al met al plaatst de technologisch-militaire revolutie Nederland, en Defensie, voor een cruciale uitdaging: zelfs als de politiek het erover eens wordt dat hierin geïnvesteerd moet worden, welke keuzes zijn dan verantwoord in een context van permanente veranderingen? TNO-directeur Geveke heeft alle antwoorden ook niet, maar wel een suggestie. ‘Het is heel lastig voor Defensie om kennis over nieuwe technologie te verwerken in je plannen. Als je spullen van de plank koopt, loop je nog verder achter, en als klein land helemaal. Dus wij zeggen: probeer tenminste om ook zelf mee te ontwikkelen.’

TNO sinds 2016 met laser aan de slag

‘Kijk, het is vrij simpel’, zegt Pascal Paulissen, programmaleider energiewapens bij TNO. Hij begint vervolgens aan een lange technische uitweiding over de lasertechniek. TNO is in 2016 begonnen met een bescheiden laserprogramma, bedoeld om het ministerie van Defensie van advies te dienen over deze wapens (en de eventuele aanschaf ervan).

Paulissen tekent twee torentjes op een presentatiebord. ‘Op een toren zetten we de laser. Die mikt dan op de andere toren, waar een grote opvangplaats staat en een camerasysteem dat naar die opvangplaats zit te kijken. Hier treft dan ergens de laserbundel. En daar tussenin heb je een apparaat dat meet wat de atmosfeer is, de scintillometer. Die meet de toestand van de atmosfeer en legt een relatie tussen het verval van de laserstraal en de toestand van de atmosfeer op dat moment. Daarmee kunnen we zien hoe zo’n laserstraal uit elkaar valt en wat er nog van over blijft voor de toepassing die we nodig hebben.’

Het zou, zegt hij, in een model gevat kunnen worden. ‘Maar deze opstelling hebben we nodig om dat te valideren.’

Maar daarom gaat het niet alleen. ‘Kun je verbeteringen voorstellen aan zo’n laserwapen? Dat gaat een stuk dieper, dan moet je ook in de engineering kundig worden, om ze misschien zelf te kunnen bouwen.’

Het apparaat in de testopstelling van de foto is al een vingeroefening. ‘Het is niet zo’n moeilijk apparaat, maar er zitten heel hoge nauwkeurigheden in. De spiegel die erin zit, komt van onze afdeling space instrumentation in Delft, die bouwt ook ruimtespiegels en lenzen.’

TNO richt zich bovendien op conceptontwikkeling. Oftewel, hoe zet je het wapen in? Paulissen: ‘Als je de unieke punten van een nieuw wapen niet exploiteert, win je het gevecht niet.’ Een goed voorbeeld is wat hem betreft de tank. Uitgevonden in de Eerste Wereldoorlog, destijds een aardige doorbraak. Maar het was niet de manier om het gevecht te winnen − vanwege de loopgraven. ‘Pas in de Tweede Wereldoorlog is oorlogvoering via manoeuvres uitgevonden: door snelle bewegingen werd het gebruik van de tank effectiever gemaakt. Met de laser zoeken we daar ook naar.’

Uniek bij de laser ook: de lens, de telescoop, is niet alleen sensor maar ook wapen. ‘Waar je door kijkt is tegelijk de schietbuis, anders dan bij conventionele wapensystemen. Het is een superieur waarnemingsmiddel, een ruimtetelescoop bijna.’

Hij noemt het voorbeeld van een schip. ‘Als er iets op het schip afkomt, dan gaat er een mechaniek werken en dat kijkt wat het is. Dan wordt er een besluit genomen of er ingegrepen moet worden en met welk wapen. Dat kan zijn: het laserwapen. Maar vroeg in de besluitvormingsketen kan de laser al kijken. Dan wordt hij gebruikt als sensor. Dan heeft hij dus twee functies.’