De ik-BV werkt niet: we worden zelfs minder productief

Over hoe de drank verdween van de werkvloer zou een prachtige studie te schrijven zijn. De jongste bediende die, volgens de overleveringen van de oudere collega’s op de krant, elke middag de bierbestelling kwam opnemen op de redactievloer; de whisky die een beetje manager op zijn kamer bewaarde om een contract te bezegelen; en hoe die hele alcoholcultuur binnen enkele decennia vervlogen lijkt, samen met de geur van zware shag en een jointje op zijn tijd.

Ik stel het ongetwijfeld te romantisch voor. Te zwart-wit ook, want aan vrijmibo’s in 2019 geen gebrek. Maar dat er een gezondheidsrevolutie heeft plaatsgevonden op de werkvloer staat buiten kijf, zeker onder de hogeropgeleide werknemers en zzp’ers. Presteren willen we. Dus wordt de ene cursus timemanagement op de andere challenge gestapeld. Bedrijven betalen de rekening voor de sportschool van hun personeel. Er zijn zelfs speciale treadmill desks, fitnessbureaus waarin bijvoorbeeld een loopband is verwerkt. De coaches zijn niet aan te slepen. En passant wordt de suiker uitgebannen of doen we lekker een weekje lactosevrij.

De grote vraag is waarom. Volgens Marian Donners Zelfverwoestingsboek, dat ik afgelopen week met plezier las, is het het neoliberalisme. Dat economische systeem eist dat we onszelf dresseren tot brave, hyperproductieve werkpaarden. Het idee van zo’n ik-BV past in de traditie van de Franse filosoof Michel Foucault. In 1979, in zijn fameuze lezingen aan het Collège de France in Parijs, voorspelde hij de opkomst van ‘het zelf als onderneming’. Voor de neoliberale mens is de aanstaande vakantie vooral een kans om de accu op te laden.

Wat klopt hier niet aan? Juist: de arbeidsproductiviteit groeit amper. In 2016 blijkt zij zelfs te zijn gedaald met -0,4 procent. En dat buiten crisistijd – een historisch unicum. Nee, dan vroeger. Tot in de jaren zeventig, toen de Nederlandse economie nog dreef op zuipende, rokende en bankhangende arbeiders, steeg de productiviteit jaar in jaar uit met dik 5 procent. Voor de daaropvolgende stagnatie circuleren tal van verklaringen. Van de minder productieve dienstensector die steeds toonaangevender wordt, tot de grote, productieve uitvindingen die wel zo’n beetje achter de rug zijn. Allemaal aannemelijk. Maar feit is dat onze hypergezonde leefstijl de trend niet weet te keren. Rara, hoe kan dat? 

Misschien is het neoliberalisme niet de ware reden dat we onszelf een Spartaans regime opleggen. Zijn het gewoon de beschavingsoffensieven van de Nederlandse overheid, Sire en de antirooklobby? Of onze eigen onhaalbare idealen van hoe echte mannen en vrouwen eruit horen te zien? Een andere mogelijkheid is dat het verhaal over onze zelftucht die Koning Economie dient wél klopt. Maar dan tonen de productiviteitscijfers onverbiddelijk aan dat die ik-BV een bar slecht bedrijfsmodel is. De tijd is rijp voor een faillissement.