Direct naar artikelinhoud
AnalyseModerne Gaspenning

Prepaid-energie moet voorkomen dat klanten schulden opbouwen door hun energierekening niet te betalen

Bij 20 duizend huishoudens wordt jaarlijks de energie afgesloten. Dat is zeker voor de schuldenaar een pijnlijke affaire. Om die ellende voor te zijn, is er een proef gedaan met een ouderwets fenomeen: de gaspenning.

Een monteur verricht werkzaamheden aan een energiemeter.Beeld ANP

De gaspenning komt terug. Lang geleden was het fenomeen in veel huishoudens heel gewoon. Muntje in de meter en de kachel kon branden. In de jaren zestig verdween het systeem. Maar het apparaat had ten minste één groot voordeel: schulden maken kon niet. De nieuwe ‘gaspenning’, een initiatief van een groep energiebedrijven (Greenchoice, Nuon) en netbeheerders (Liander, Stedin), heeft precies dat tot doel: voorkomen dat klanten in de schulden komen doordat ze hun energierekening niet kunnen betalen.

Er zijn wel grote verschillen met de oude gaspenning. Uiteraard is de nieuwe digitaal. En hij sluit alleen de elektriciteit af en niet het gas. Maar het effect is hetzelfde: er is vrijwel geen verwarmingssysteem dat nog zonder stroom werkt. Dus wie niet tijdig betaalt, zit niet alleen in het donker, maar ook in de kou. Alleen het gasfornuis blijft bruikbaar.

57 keer zonder stroom

Het afgelopen jaar namen 35 huishoudens deel aan een eerste proef met deze vorm van prepaid-energie, allemaal personen die moeite hebben hun energierekening te betalen. Het ging lang niet iedereen makkelijk af. In totaal werd er 57 keer niet tijdig betaald, waardoor de stroom uitviel. Desondanks bleek bij een evaluatie dat vrijwel alle deelnemers tevreden waren met prepaid, en er graag mee door willen gaan. Geen van de deelnemers bleek echter bereid hun tevredenheid toe te lichten.

Toen Dirk Bollen het initiatief nam tot de proef, werkte hij nog voor netbeheerder Liander. Nu hij baas is bij zijn innovatiebedrijf Heroes Corp, met een kantoor in een nieuw gebouw pal tegen het Utrechtse station aan, is hij nog steeds projectleider. 

Voor hem is de tevredenheid van de deelnemers geen verrassing. ‘In 90 procent van de gevallen dat de stroom uitviel, was die binnen twaalf uur weer hersteld omdat de klant alsnog betaalde.’ Slechts twee keer duurde het langer dan tien dagen; in één van die gevallen was dat omdat de bewoner in het buitenland zat.

De gaspenning verdween in de jaren zestig, maar uit een nieuwe proef blijkt dat het systeem helemaal zo slecht niet was.

Financiële molensteen

Bij ‘gewone’ afsluitingen, die in Nederland meer dan 20 duizend keer per jaar plaatsvinden, is dat een heel ander verhaal. Die duren vaak maanden en vormen bovendien een financiële molensteen om de nek van het slachtoffer. Voordat gas en stroom daadwerkelijk worden afgesneden, bedraagt de schuld vaak al ettelijke honderden euro’s. 

Het afsluiten is een klus voor de netbeheerder (zoals Liander, Enexis en Stedin), maar is verre van gratis, zegt Bollen. ‘De monteur komt meestal één of twee keer voor niets aan de deur. We denken dat die mensen gewoon de deur niet meer opendoen.’ Soms gaat de deur nooit open en moet de monteur voor de afsluiting een putje graven, draden doorknippen en gasbuizen afsluiten. Dan wordt het nog veel duurder. En al die bezoeken zijn voor rekening van het slachtoffer.

Bollen legt een grafiek voor over het oplopen van schulden. Wie afgesloten wordt, heeft op dat moment vaak al een schuld van vele honderden euro’s. Maar om ervoor te zorgen dat een energieleverancier daarna weer gas en stroom gaat leveren, moet het slachtoffer meestal een waarborgsom storten van nog eens honderden euro’s. ‘Dan heb je het over een totale kostenpost van meer dan duizend euro. Je begrijpt dat dit voor iemand met een heel laag inkomen niet te doen is.’

Overlevingstoestand

Het gaat om meer dan alleen een financieel probleem, zegt Bollen. ‘Mensen die afgesloten zijn van gas en stroom, komen mentaal in een soort overlevingstoestand. Ze zijn alleen nog maar bezig met heel directe problemen. Uit onderzoek is gebleken dat op termijn hun IQ zelfs met 13 punten daalt.’

Het prepaidmodel helpt de zorgen te verminderen: ‘Mensen houden de regie over hun leven.’ Er is ook kleine winst: ‘Het energieverbruik van de deelnemers daalde met 7 procent.’ Dat is het effect van het directe verband tussen stroom krijgen en betalen.

Ook de energiebedrijven en de netbeheerders waren tevreden over de proef. De energiebedrijven zitten niet meer opgezadeld met oninbare vorderingen en de netbeheerders, allemaal overheidsbedrijven, zijn verlost van de ondankbare taak om gezinnen af te sluiten. Ook minister Wiebes ziet wel iets in de proef: financieel kwetsbare mensen, zo schreef hij de Tweede Kamer, behouden op deze manier juist toegang tot energie.

Tweede proef

Ondanks al die tevredenheid zal het nog lang duren voor prepaid-energie echt op de markt komt. In het najaar gaat een tweede proef van start, veel groter dit keer en onder leiding van Netbeheer Nederland, de brancheorganisatie van netbeheerders. Er moeten meer dan 500 vrijwilligers aan deelnemen. ‘We willen weten hoe we mensen tot deelname kunnen verleiden. Dat bleek, ondanks alle voordelen, bij de eerste proef niet makkelijk. We willen bijvoorbeeld mensen bij wie afsluiten dreigt, prepaid als alternatief voorleggen. En we willen maatschappelijke organisaties zoals de schuldhulpverlening wijzen op de mogelijkheid van prepaid.’

Maar ook als deze proef slaagt, zal invoering nog wel even duren. Bollen verwacht niet dat het systeem echt de markt op kan zonder wetswijzigingen. En dan duurt het zeker nog twee jaar. 

‘Markt’ is er genoeg voor prepaid, denkt Bollen. ‘Om uit de kosten te komen, moeten minimaal 25 duizend personen eraan deelnemen. Het Planbureau voor de Leefomgeving becijferde dat rond 700 duizend huishoudens lijden aan ‘energiearmoede’.

Het systeem

Het Prepaid Energy System PES bestaat uit een schakelaar waarmee de stroom op afstand kan worden aan- en afgesloten en een app. De bewoner kan een tegoed storten via iDeal en is dan weer even verzekerd van stroom.

Als het tegoed op is, krijgt de klant een laatste waarschuwing en een dag later gaat de stroom eraf. Het gas, dat veruit het grootste deel van de energierekening uitmaakt, blijft ongemoeid. Dat heeft twee redenen. In de eerste plaats is het veel te duur om een op afstand bedienbare afsluiter op de gasleiding te plaatsen. En in de tweede plaats: zonder stroom doet (in veruit de meeste huishoudens) ook de verwarming het toch niet.

Prepaid zal nooit een optie worden voor iedereen, zoals dat bij telefonie het geval is. Daarvoor is het te duur: Het installeren van de afsluitschakelaar kost rond de 200 euro. Die kosten worden gedragen door de netbeheerders: die denken voldoende voordeel te hebben van het prepaidsysteem om zich die kosten te kunnen permitteren.

Energiepauper

Een plan voor prepaid-energie voor probleemklanten lijkt goed getimed. Tien jaar geleden was er maar een enkeling die kampte met een achterstand bij het betalen van de energierekening, schrijft Nibud in zijn rapport Financiële problemen 2018, maar inmiddels zegt van alle mensen met probleemschulden 19 procent achter te lopen bij het betalen van gas en stroom. Alleen bij zorgverzekeringen komen betalingsachterstanden vaker voor.

Politiek staat de energierekening sinds kort in het brandpunt van de belangstelling, dankzij de energietransitie. De kosten van die hele operatie dreigden eenzijdig neer te komen bij de consumenten. Voor grote groepen leek energie op termijn onbetaalbaar te worden. Onderzoeksbureau CE Delft berekende vorig jaar in opdracht van onder meer Milieudefensie en de FNV dat bij ongewijzigd beleid de laagste inkomens in 2050 17 procent van hun inkomen aan energie kwijt zouden zijn.

Het Planbureau voor de Leefomgeving constateerde vorig jaar dat Nederland ruim een half miljoen huishoudens telt die, na betaling van de energierekening, niet genoeg overhouden voor hun noodzakelijke uitgaven. Het PBL noemt hen mensen met een ‘betaalrisico’, anderen hanteren het woord ‘energiepaupers’.

Europees gezien kent Nederland heel weinig ‘energiepaupers’ en het kabinet is er veel aan gelegen dat zo te houden. Dus toen begin dit jaar de energierekening fors steeg, haastte de regering zich om de rel te smoren in noodmaatregelen en beloftes. En in het Klimaatakkoord geeft het kabinet om de pagina de verzekering dat de energielasten voor huishoudens niet zullen stijgen.