Het afscheid van Bernard Haitink in het Concertgebouw is de middag van de dankbaarheid

Zaterdag, 13.30 uur. Wie normaal gesproken op dit tijdstip langs het Amsterdamse Concertgebouw loopt, ziet de eerste bezoekers binnendruppelen voor het matineeconcert. Nu valt er weinig te lopen. Hier staat genoeg publiek om twee Concertgebouwen mee te vullen, lijkt het. Wie erin slaagt door de draaideur te komen, moet zich door een menigte wurmen van liefhebbers met een nummertje voor de wachtlijst.

De reden dat iedereen hier wil zijn, heet Bernard Haitink. Woensdag zei hij in de Volkskrant dat hij stopt met dirigeren – en dat het concert in de ZaterdagMatinee dus zijn laatste in Nederland zal zijn. Hij is 90, hij stopt na een carrière van 65 jaar. En misschien wel op het hoogtepunt.

Voor de Concertgebouwbezoekers is geen achterhoofd (kort wit haar rond een kale schedel) zo vertrouwd als dat van Haitink, de man die in het televisietijdperk chef-dirigent was van het Concertgebouworkest (1961-1988), de man die de reputatie van dat orkest uitbouwde en die tot de allerbeste dirigenten zou gaan behoren. Of dit concert nou goed wordt of niet, historisch wordt het sowieso.

De zaal loopt vol. Er is een extra rij stoelen op het podium gezet. Ook de plaatsen naast de orgelkas (je ziet er maar de helft van het podium) zijn verkocht: die mensen staan. Er zitten opvallend veel musici in het publiek. Hé, is dat niet Emanuel Ax, die in een groengrijze regenjas het balkon op strompelt? Wereldberoemd pianist, hij soleerde vaak onder Haitink.

‘Ik ben zo gelukkig dat ik hier mag zijn’, herhaalt de man die een dag later óók op het podium van de Grote Zaal zit, maar dan in z’n eentje. Of hij Haitink als een vriend beschouwt? ‘Ja’, zegt Ax, ‘een muzikale vriend. Maar Bernard…’ Hij wijst naar boven. ‘Hij is dáár!’

Haitink geeft zijn afscheidsconcert niet met ‘zijn’ Concertgebouworkest, maar met het orkest waar hij in 1957 als chef begon: het Radio Filharmonisch. Het programma is voor de gelegenheid gewijzigd. De maestro wenste de Zevende in plaats van de Vierde symfonie van Anton Bruckner, en kreeg die. Hij werd als 8-jarig jongetje verliefd op het werk toen hij het op de radio hoorde.

Maar eerst krijgen we liederen van Richard Strauss, ook Haitinks keuze. Typisch: ze gaan over prille liefde, geboorte (het kindje Jezus); het perspectief is jeugdig. Behalve in Morgen dan. Morgen gaat Bernard Haitink lezen. En ja, ‘gewoon, leven’. ‘Mijn vrouw is heel inventief in het organiseren van dingen’, zei hij vrijdag in het grote interview in de Volkskrant.

Het is iets na 14.15 uur. Het applaus bij opkomst heeft de euforische cadans die je pas na afloop zou verwachten. Voorzichtig beklimt Haitink het trapje aan de zijkant van het podium, zijn hoofd een tikje voorovergebogen – afdalen van die beroemde trap langs het orgel doet hij al jaren niet meer.

Daar gaan we. De eerste streek van de violen is raak. Zilverachtige klank. ‘Im Frühlingsschatten fand ich Sie’, zingt sopraan Camilla Tilling. Mooie stem, die heeft iets jeugdigs – dat treft. Ze betovert in de zachte passages, maar niet ieder sprongetje lukt. Zou ze geïntimideerd zijn door de lading van deze middag? Misschien. Maar maakt het iemand iets uit?

Nee, natuurlijk niet. Dit is de middag van de dankbaarheid, deze bijeenkomst is een uitreiking van een onzichtbare oeuvreprijs. Nog één keer zien we Haitink die gebaren maken die iedereen kent, zoals die vlugge Z in de lucht. We zien zijn rechterhand fel naar boven schieten om vervolgens een zachte landing te maken – vintage Haitink.

De vingers van zijn linker laat hij zo mooi flakkerend trillen – laten we dit vooral goed in ons geheugen opslaan. Hoeveel Haitink-herinneringen zijn hier wel niet verzameld? De Amsterdammer gaf alleen al met het Concertgebouworkest meer dan 1500 optredens.

Die heiligen drei Könige aus Morgenland krijgt zo’n lieflijke vertolking (heerlijk diepe lage strijkers) dat zelfs de grootste Strauss-hater ervoor zal vallen. In Morgen rekt Haitink de maten op subtiele wijze uit. Goed zo, laat dit langer duren. Joris van Rijn speelt de vioolsolo alsof hij ervoor waakt zich over te geven aan emoties, om dat uiteindelijk toch te doen. Prachtig. Bij het applaus loopt Haitink naar de hoek van het podium, bij de trap, en gaat daar zitten. Om mee te applaudisseren voor de sopraan.

Na de pauze wacht zijn specialiteit: Bruckner. Zijn Bruckner-uitvoeringen zijn wat aardser gaan klinken, hij laat de akkoorden ook knarsen. Maar wat is gebleven: als de eerste climax komt, neemt hij je nét niet zo ver de berg op dat je het hele uitzicht ziet. Dat vergezicht komt later wel. Het orkest reageert op iedere beweging. Haitink wisselt ondertussen af tussen staand dirigeren en zwaaien vanaf een kruk.

We worden meegevoerd. Maar ineens is het besef daar: die herhalende figuren in het koper kondigen het einde aan.

Om 16.22 is het stil.

Bernard Haitink smakt zijn partituur dicht.

Hij bedankt alle spelers – eerst de solist, dan de groep.

Camera’s verzamelen zich voor de bok. Het applaus wordt vastgelegd met tientallen telefoontjes.

Bernard Haitink loopt, nu met wandelstok, weer naar de hoek van het podium en terug. Hij maakt een gebaar met zijn rechterhand, als een bloempje dat openklapt.

Wat ziet Haitink? Als hij recht vooruitkijkt: de naam van Gustav Mahler, centraal op het balkon, de naam die in de oorlogsjaren door de nazi’s met een doek werd afgedekt. Haitink dirigeert hier sinds de jaren vijftig, maar hij komt hier al sinds 1937. Hij bezocht de concerten aan het begin van de Hongerwinter. Enkele musici van het Concertgebouworkest dat hij in zijn vroegste jeugd hoorde, kwamen niet terug.

Dan wijst hij naar zijn oor, alsof dit applaus niet een beetje overdreven is.

Na acht minuten en zes seconden besluit Bernard Haitink dat het mooi is geweest. Hij loopt af. We kijken maar niet opzij. Tranen in de ogen.