Tegenstellingen uitvergroten, daar kun je het als politicus ver mee schoppen

In veel westerse democratieën is sprake van een groot aantal tegenstellingen. We kennen het rijtje inmiddels - de tegenstelling tussen de stad en het platteland, tussen mensen die met hun hoofd en die met hun handen werken, tussen rijk en arm, tussen de winnaars en de verliezers van globalisering, tussen oud en jong, tussen de islamitische en de joods-christelijke traditie. En zo kan ik nog wel even doorgaan.

Die tegenstellingen gaan gepaard met electorale volatiliteit. Dat is een ingewikkelde manier om te zeggen dat kiezers heel makkelijk van partij wisselen. De vroegere premier van België, Jean-Luc Dehaene, zei het ooit een stuk duidelijker: “De kiezer wisselt even makkelijk van partij als van ondergoed”. Het gevolg: een verdeeld land en een versplinterd politiek landschap.

Als die tegenstellingen bestaan en als partijen als ondergoed zijn, dan heeft dat natuurlijk gevolgen voor politiek leiderschap. Het wordt voor politici aantrekkelijk om tegenstellingen uit te vergroten en om issues op de spits te drijven om zo stemmen te winnen. Dat zien we heel duidelijk op de politieke flanken. We zien het bij de Trumps, Orbans en Erdogans van deze wereld. En meer in het algemeen: in een verdeeld landschap strijden zoveel geluiden om onze aandacht, dat het eenvoudigweg loont om opvattingen en tegenstellingen uit te vergroten. Daar verdien je aandacht mee.

Je wordt er niet heel vrolijk van, maar het goede nieuws is dat veel burgers zich zorgen maken over de verharding van het maatschappelijke debat, zo blijkt uit recent onderzoek van het SCP. Uit Amerika komen soortgelijke bevindingen: een meerderheid is klaar met het opkloppen van tegenstellingen.

Die zorgen over verdeeldheid bieden mogelijkheden voor een ander politiek leiderschap. Om die mogelijkheden te duiden heb ik het oxymoron nodig. Een oxymoron is een stijlfiguur waarin twee tegengestelde begrippen worden omgesmeed tot een nieuw, betekenisvol begrip. We spreken bijvoorbeeld over ‘oud nieuws’, een ‘oorverdovende stilte’ of van een ‘georganiseerde chaos’. Er bestaat ook zoiets als oxymoronisch leiderschap. Eerst geef ik een aantal voorbeelden van dat soort leiderschap en daarna sta ik stil bij de kracht ervan.

Barack Obama: aan beide zijden van de kloof

Het eerste voorbeeld is Barack Obama, de onbekende senator die in 2008 tot president van de Verenigde Staten werd gekozen. Obama presenteert zichzelf voortdurend als een oxymoron. Gaat het over de spanning tussen zwart en blank Amerika? ‘Mijn vader was een zwarte man uit Kenia, mijn moeder een blanke vrouw uit Kansas’. Over rijk versus arm? ‘Ik heb aan de beste universiteiten ter wereld gestudeerd en ik heb in een van de armste landen ter wereld geleefd.’ Over de westerse versus de islamitische wereld: ‘Ik ben een christen, maar mijn vader komt uit een moslim-familie’. Over zijn echtgenote: ‘Michelle is de afstammeling >> van slaven - en van slaveneigenaren.’ Over religie: zijn moeder voedde hem op met een sceptische houding ten opzichte van geloof, maar hij deed met volle overtuiging belijdenis van zijn geloof.

Wat is oxymoronisch leiderschap hier? Er zijn grote tegenstellingen in de Amerikaanse samenleving. Obama benoemt die tegenstelling maar buit die niet uit. Hij positioneert zich altijd aan beide zijden van de scheidslijn - die van blank versus zwart, gelovig versus ongelovig, christendom versus islam. Daardoor stijgt hij boven die scheidslijnen uit en dus ook boven politici die tegenstellingen wel op de spits drijven. Als je boven die scheidslijnen uitstijgt, kun je ook kritisch zijn op je eigen achterban - Obama bekritiseert bijvoorbeeld liberale Amerikanen die zo kinderachtig-respectloos kunnen zijn over geloof en gelovigen.

Een columnist in de New York Times noemt hem een shape-shifter, hij heeft meerdere identiteiten en wordt daardoor voor verschillende groepen aantrekkelijk.

Obama is niet de enige, er zijn er meer.

Winfried Kretschmann: een groene conservatief

Minister-president van de Duitse deelstaat Baden-Württemberg Winfried Kretschmann is lid van de Groenen, en staat pal voor een groen beleid. Maar als het om zijn waarden gaat, is hij sterk op het conservatisme georiënteerd. Hij zet zijn groene standpunten graag in het frame van de Heimat - we moeten zuinig zijn op de Duitse natuur. Hij gebruikt ook conservatieve taal - heeft het over ‘bewaren’, over de ‘schepping’.

Hij is progressief, wil de wereld veranderen, maar praat als een conservatief politicus over het belang van identiteit. In zijn boek ‘Worauf wir uns verlassen wollen. Für eine neue Idee des Konservativen’ zet hij het uiteen: je kunt als Groenen de wereld alleen veranderen als je weet waar we vandaan komen, waar we ons thuis voelen, waar we geworteld zijn. Geen verandering, zonder stabiliteit en identiteit. Zukunft braucht Herkunft: de toekomst heeft onze afkomst nodig.

Ook typisch ‘Kretschmannesk’: hij benadrukt dat de werkelijkheid beperkt maakbaar is. ‘De mens is uit krom hout gesneden’ - is niet heel erg maakbaar. Politici moeten afstand houden van ideologie en moralisme. Je moet je juist verbinden met de harde werkelijkheid - je moet ecologie verbinden met economie, dan krijg je je groene beleid gerealiseerd.

“Groen is het nieuwe zwart”, zegt Kretschmann. Zwart is de kleur van Merkels CDU/ CSU. Kretschmann overstijgt zo de tegenstelling tussen conservatief en groen. Sterker, hij kaapt de conservatieve kernwaarden - die zijn bij hem veiliger dan bij de CDU/CSU, zegt hij. Merkels partij heeft geen antwoord op de grote uitdagingen van klimaatverandering.

Jacinda Ardern: een vriendelijke radicaal

Jacinda Ardern is de premier van Nieuw-Zeeland. Ze dwong wereldwijd bewondering af door haar reactie op terroristische aanslagen in Christchurch. Ze heeft het vaak over het belang van vriendelijkheid, hartelijkheid en empathie in de politiek. Ze verzet zich tegen het idee dat het in de politiek altijd om ego moet gaan - dat je voortdurend meer moet scoren dan anderen. “Je kunt sterk zijn en vriendelijk tegelijk”, zegt ze graag.

Na de aanslagen gaat het in Nieuw-Zeeland over Ardern als ‘solace and steel’. Ze biedt troost en is tegelijk van staal - voert een verbod in op semi-automatische wapens, zet Donald Trump een paar keer in de hoek. “Wat kunnen de VS doen?”, vraagt Trump. “Sympathie en liefde betonen aan de moslim-gemeenschap”, antwoordt ze. Het is een antwoord waarmee ze zich frontaal keert tegen alles waar Trump voor staat - alsof ze hem afbekt.

Meer in het algemeen geldt dat Ardern een linkse agenda voert. Ze heeft het over het ‘flagrante falen van het kapitalisme’, zet vermindering van ongelijkheid hoog op de agenda, wil de neoliberale marktwerking terugdraaien. Ze beperkt de mogelijkheden van offshore olie- en gasexploitatie, ze wil dat er andere criteria voor economisch succes komen dan alleen de stijging van het BNP - het gaat erom dat mensen een betekenisvol leven leiden.

Die klassiek-linkse agenda schrikt menigeen af. Zij combineert die met een vriendelijke, empathische houding, niet met de verbetenheid die je bij politici met een dergelijke agenda ook wel tegenkomt. Het oxymoron: de inhoud is heel uitgesproken links, de houding is vriendelijk en open minded. Het is een oxymoron die we vaker tegenkomen. Ronald Reagan had een heel rechtse agenda, maar maar was qua houding bepaald geen rechtse houwdegen - hij was vriendelijk, beminnelijk, humoristisch. Het droeg zeker bij aan zijn populariteit, en dat geldt voor Ardern ook - Jacindamania heet het in Nieuw-Zeeland.

Pete Buttigieg: een traditionele modernist

Bij de Democraten strijden momenteel velen om de presidentskandidatuur - en de meesten zijn in alles anti-Trump. Het risico: je versterkt zo de scheidslijn tussen conservatief en liberaal Amerika. Uit het niets was daar plotseling Pete Buttigieg, een burgemeester uit de staat Indiana. De eerste voorverkiezingen vinden plaats in Iowa en New Hampshire. Buttigieg staat in beide staten op de derde plaats in de peilingen, na Biden en Sanders - een enorme prestatie voor een kandidaat die tot voor twee maanden nauwelijks bekendheid genoot. Bovendien haalde hij in korte tijd een verrassend hoog bedrag aan donaties op.

Wat maakt Buttigieg de oxymoronische politicus? Het heeft, net als bij Ardern, iets met inhoud en houding te maken. Hij voert een linkse agenda, op een vriendelijke, open minded, niet-ideologische manier. Je hebt niet de indruk dat de wereld morgen vergaat, als je zijn ideeën niet aanhangt.

Hij is een intellectueel: studeerde summa cum laude af aan Harvard, spreekt Spaans, Italiaans, Maltees, Arabisch, Farsi, Frans en Noors. Hij past dus prima bij de liberale elites uit de kuststaten, maar woont in Trump-country - de conservatieve, traditionele staat Indiana, waar hij braderieën bezoekt en zich inzet om het >> verlies aan industriële banen goed te maken.

Hij is homo en getrouwd en staat voor LGBT-rechten. Tegelijk is hij van de conservatieve gezinswaarden, is hij kerks met een voorkeur voor traditionele liturgieën. Zijn huwelijk heeft hem ‘dichter bij God gebracht’. Vice-president Mike Pence (de oud-gouverneur van Indiana) moet niets hebben van het homohuwe- lijk. Buttigieg begrijpt dat, zegt hij. De generatie van Pence komt uit een tijd waarin homoseksualiteit bijna onbestaanbaar was - de vriendelijke Buttigieg. Tegelijk: als Pence problemen met zijn homoseksualiteit heeft ‘twist dan met mijn Schepper’ - de harde Buttigieg.

Het enthousiasme rondom Buttigieg heeft toch ook weer iets met Buttigieg als oxymoron te maken. Hij overstijgt de tegenstellingen, waar je het als Amerikaan inmiddels helemaal mee gehad kunt hebben. Tussen de liberale elite en de ‘gewone Amerikanen’ in staten als Indiana. Tussen progressief en conservatief. Tussen de LGBT-gemeenschap en de aanhanger van gezinswaarden.

Wat is de kracht van het oxymoron?

1 Je overstijgt bestaande tegenstellingen. En daarmee ook al die politici die tegenstelling scherper en groter maken - iets wat heel veel mensen inmiddels spuugzat zijn. De kracht van populisten is vaak dat ze een emotie raken. Dat doet een oxymoronische politicus ook, omdat die boven onze tegenstellingen uitstijgt.

2 Je kaapt de kernwaarden van anderen. De conservatieve waarden zijn niet alleen veilig bij CDU/CSU, maar ook bij de Groenen. Gezinswaarden zijn veilig bij een gehuwde, homoseksuele intellectueel, misschien wel meer dan bij conservatieve Republikeinen.

3 Oxymoronische politici kunnen een nieuwe betekenis geven aan het politieke midden. Niet het midden als het grauwe compromis tussen wat links vindt en wat rechts vindt. Maar het midden als het platform waar je uitgesproken ideeën kunt hebben, en tegelijk verbindend bent - het radicale midden.

4 Met het oxymoron komt iets van vernieuwing mee. Obama in 2008, Ardern, Buttigieg: het zijn allemaal jonge politici, die door hun houding uitstralen dat met hen afscheid wordt genomen van de oude tegenstellingen, dat die tot het verleden behoren. Maar bij een oudere politicus als Kretschmann werkt het ook. Hij was vroeger radicaal, dat was eigenlijk ‘een sekte’, waaruit hij nu is bevrijd.

5 Een oxymoronische politicus heeft inderdaad iets bevrijdends. Eindelijk ben je af van die tegenstelling tussen kerks en homo, tussen groen en rechts, tussen islam en christendom. Veel politici praten óver verbinding, een oxymoronische politicus ís verbinding. Je maakt de samenleving zo aangenamer. Het is allemaal niet zo zwart-wit.

Hans de Bruijn (1962) is hoogleraar bedrijfskunde. Hij verzorgt de rubriek ‘Framing’ in Letter onlangs verscheen zijn ‘Handboek framing’.

Lees ook:

Conservatief en groen kunnen samengaan; een bevrijdende gedachte

Winfried Kretschmann is premier van de Duitse deelstaat Baden-Württemberg. Hij is lid van de Groenen, maar heeft het vaak over Wertkonservatismus, waardeconservatisme. 

De Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern toont haar kracht

De linkse premier Jacinda Ardern had het de laatste tijd lastig, maar ze oogst nu lof voor haar optreden na de aanslagen in Christchurch.‘Empathie is altijd een van haar sterke kanten geweest.’