Heeft de entertainer-president de toekomst?
Zijn we het establishment zo zat dat we gaan voor de komiek? De naderende uitverkiezing van Volodymyr Zelenski in Oekraïne doet volgens Bert Lanting vermoeden dat het een dolle boel kan worden.
Hij heeft geen enkele ervaring, afgezien van zijn rol als president in een satirisch tv-programma. Toch ziet het ernaar uit dat de Oekraïners vandaag de komiek Volodymyr Zelenski als nieuwe president zullen kiezen. Enkele jaren geleden brak een andere televisiekomiek, Beppe Grillo, in Italië al door met zijn Vijfsterrenbeweging (M5S). Gaat de komiek in de toekomst terrein winnen van de traditionele politicus?
Zelenski lijkt er alleen maar profijt van te trekken dat hij geen politicus is, anders dan Petro Porosjenko, de zittende president. Het kan de Oekraïners kennelijk ook weinig schelen dat hij nauwelijks een politiek programma heeft, afgezien van het bestrijden van de corruptie. Daarvan is volgens hem onder Porosjenko bar weinig terechtgekomen: de oligarchen hebben nog steeds de macht in handen.
Zijn critici verwijten hem dat hij zelf nauwe banden onderhoudt met de uitgeweken oligarch Ihor Kolomojski, de eigenaar van het televisiekanaal waar zijn programma Dienaar van het volk wordt uitgezonden. ‘Dienaar van Kolomojski’, smalen zijn tegenstanders. De kiezers zien het kennelijk door de vingers.
Een verklaring voor de razendsnelle opkomt van Zelenski is dat de Oekraïense werkelijkheid ook absurde trekjes vertoont. Er woedt in het oosten nog steeds een oorlog, Rusland heeft een deel van het land ingepikt, maar de politici gaan op de oude voet door, vechten onderling schimmige conflicten uit en lijken vooral bezig met hun zakelijke belangen.
Breder fenomeen
Maar volgens James Brassett, die politieke economie doceert aan de Universiteit van Warwick, gaat het om een breder fenomeen: het traditionele model van carrièrepoliticus is in veel meer landen in verval. ‘De financiële crisis, de redding van de banken, het bezuinigingsbeleid, al die zaken hebben zowel op links als op rechts een anti-establishmentklimaat doen ontstaan. Kijk maar naar bewegingen als Occupy, de Tea Party en Brexit. Die worden allemaal gevoed door een gebrek aan vertrouwen in de elite. En juist komieken en satirici hebben een sterk ontwikkeld anti-establishmentprofiel dat op die politieke Zeitgeist aansluit.’
Ook Beppe Grillo buitte dat sentiment uit bij zijn opkomst in 2013 en maakte gebruik van zijn talent als komiek, ook al legde hij het er vaak wel erg dik op. Premier Mario Monti, een typische technocraat, bestempelde hij steevast als ‘rigor Montis’. Andere politici leden volgens hem aan ‘politieke diarree’.
Maar hij ging vooral handig om met de sociale media. Volgens Brassett hebben komieken als Grillo en Zelenski op dat terrein een flinke voorsprong op de klassieke politici. ‘Vroeger probeerden partijen hun verhaal in de media via spindoctors in goede banen te leiden, maar nu moeten ze een nieuwe aanpak gebruiken om verschillende ‘echokamers’ te overbruggen en te antwoorden op twitterstormen’, zegt Brassett. ‘In zo’n omgeving doen humor en satire het beter dan de traditionele methoden.’
Hun onconventionele aanpak geeft de komieken in de politiek ook iets authentieks, zeker als ze tegenover een politieke rot staan. Dat is ook iets wat Donald Trump met succes hanteerde tijdens zijn verkiezingscampagne. Met zijn wat vulgaire humor wist hij een publiek te bespelen dat zijn rivalen totaal over het hoofd zagen. Ook Brexit-uitvinder Nigel Farage is daar goed in, zo goed zelfs dat zijn campagne om Groot-Brittannië uit de Europese Unie te halen aanvankelijk volstrekt niet serieus werd genomen in Brussel en Londen. Ook niet door journalisten: bij Farage ging je langs voor een smakelijke quote.
Entertainment
Komieken en politici die zich van hun arsenaal bedienen, profiteren van de trend in de media om nieuws meer en meer als entertainment te verpakken om een breder publiek te bereiken. Dat was ook hoe Trump zijn tegenstanders overschaduwde: dag in dag uit werden zijn buitenissige beledigingen aan het adres van zijn rivalen breed uitgemeten in de media. Daar kwamen zij met hun serieuze beleidsvoorstellen moeilijk overheen.
De vraag is natuurlijk hoe goed komieken het doen als politicus. Volgens Brassett hebben komieken het in de praktijk vaak moeilijk met het dagelijkse werk van politici: het gezag handhaven, belastingen heffen, compromissen sluiten. Het zit gewoon niet in hun karakter. ‘Bovendien begint hun authenticiteit dan al snel onecht te lijken.’
De komiek Jimmy Morales, die in 2015 de presidentsverkiezingen in Guatemala won na vijftien jaar als acteur in een komisch tv-programma, heeft het alweer verbruid bij een groot deel van de bevolking. In hun ogen is hij inmiddels deel geworden van het verrotte establishment dat hij bestreed. Uit ergernis over een corruptieonderzoek tegen familieleden zette hij onlangs een internationale commissie het land uit.
Ook met Beppe Grillo is het niet helemaal afgelopen zoals zijn aanhangers hadden verwacht. Zijn links-populistische Vijfsterrenbeweging, die nooit aan het gebruikelijke politieke spel in Italië zou meedoen, regeert samen met de rechts-nationalistische Lega van Matteo Salvini.
Grillo zelf trekt weer als komiek door het land met zijn voorstelling Slapeloosheid. Daarin maakt hij zijn opvolger Luigi Di Maio belachelijk en zet hij Salvini weg als een ‘windbuil’.