Luister naar

De toffe rechter van Willem Holleeder

Nieuws
Hij springt in het oog met zijn onconventionele uitlatingen, amicale toon en oprechte interesse voor de motieven van de verdachte. Rechter Frank Wieland lijkt er meer mee te bereiken dan anderen, al zijn er collega’s die hun wenkbrauwen erbij fronsen.
Elsbeth Stoker Wil Thijssen redactie vk
zaterdag 23 maart 2019 om 03:00
Rechtbankvoorzitter Frank Wieland verlaat de zwaarbeveiligde rechtszaal in Osdorp, nadat de aanklagers in de zaak-Holleeder hun requisitoir hebben gehouden.
Rechtbankvoorzitter Frank Wieland verlaat de zwaarbeveiligde rechtszaal in Osdorp, nadat de aanklagers in de zaak-Holleeder hun requisitoir hebben gehouden. anp / Bas Czerwinski en Koen van Weel

Amsterdam

‘U bent toch rechter Wieland?’, klinkt het afgelopen zomer op het Amsterdamse Zuidplein. Frank Wieland – een gesoigneerde verschijning, altijd in pak met das – kent de man die voor hem staat niet. Hij antwoordt enigszins verbaasd:

‘Uh, ja.’

‘Ja, ik herken u’, vervolgt de man. ‘U heeft mij veroordeeld.’

Wieland: ‘O, ik hoop dat het meeviel?’

‘Nee’, zegt de man, ‘het was tweeënhalf jaar. Voor een verkrachting. En ik had het niet gedaan.’

‘Dat is naar’, reageert Wieland (69). ‘Bent u in hoger beroep gegaan?’

‘Nee. Ik heb erin berust. En schadevergoeding aan het slachtoffer betaald.’

Ze praten door over het leven, en hoe het nu met de man gaat. Als ze zijn uitgepraat, volgt een omhelzing.

Alsof het de normaalste zaak van de wereld is om de rechter die jou heeft veroordeeld een knuffel te geven. ‘Typisch Wieland’, zegt advocaat Juriaan de Vries.

Nadat het Openbaar Ministerie (OM) een levenslange celstraf tegen Willem Holleeder had geëist, is de verdediging aan het woord gekomen in de strafzaak. Daarmee zit de behandeling van de zaak er bijna op en zal rechtbankvoorzitter Frank Wieland met zijn twee collega’s oordelen over de vraag: gaf Holleeder opdracht tot vijf liquidaties?

Het wordt Wielands laatste zaak. Een week na de uitspraak gaat hij met pensioen. Verplicht: op 14 juli wordt hij 70 jaar.

liefde of chaos

Frank Wieland. Een rechter die zich laat inspireren door het boeddhisme, iemand die ervan uitgaat dat de mensheid maar twee keuzes heeft: liefde of chaos. Hij is niet de geijkte rechter. Met zijn soms confronterende uitspraken weet hij verdachten tot praten te verleiden. Tegelijkertijd doet zijn ‘losse’ omgang ook weleens de wenkbrauwen fronsen.

Afgelopen jaar was Wieland de meest in het oog springende rechter, in het opvallendste strafproces. In de complexe zaak-Holleeder, waarbij de emoties van het familiedrama hoog oplopen, houdt hij alle partijen op de rails. Zo eindigde Wieland een lange zittingsdag waarop Astrid Holleeder emotioneel haar verhaal had gedaan, met de constatering: ‘Er loopt een lieveheersbeestje over tafel. Dat is een goed teken.’

Toen broer en zus Holleeder elkaar verbaal in de haren dreigden te vliegen, kregen ze een reprimande. Ze mochten zich ‘niet gedragen als bekvechtende kinderen op de achterbank van de auto tijdens de vakantierit naar Zuid-Europa’.

En toen Astrid uit de doeken deed waar ze de opnameapparatuur verstopte waarmee ze heimelijk gesprekken met haar broer opnam – ‘Mijn geslachtsdelen. Het is niet gebruikelijk dat je daar gaat graaien’ – verbrak Wieland de daaropvolgende ongemakkelijke stilte met: ‘Oh, daar.’

Zelfs de enkele keer dat hij een uitglijder maakt, komt er een beeldspraak en verdampt zijn misstap weer. Zo zei Wieland dat Rob Grifhorst, de ‘vijfde’ Heinekenontvoerder, was geliquideerd.

‘Nee, die is een natuurlijke dood gestorven’, antwoordde Holleeder.

‘Ah, een lichtpuntje’, reageerde Wieland.

Frank Wieland wordt in 1949 geboren in Gorinchem. Zijn vader, een vrijmetselaar, is directeur van staalconstructiebedrijf De Vries Robbé. Zijn moeder is huisvrouw. Wieland is de jongste van vijf broers. ‘Een rustige jongen, een echte benjamin’, aldus een broer.

Na de mulo gaat hij via een uitwisselingsprogramma naar Californië. Na dat jaar doorloopt hij de hbs. ‘De eerste keer dat Frank bij ons de klas binnenstapte, viel meteen zijn vormelijkheid op’, zegt Caspar Nap, die samen met Wie­land in 1971 eindexamen deed. ‘Tegelijkertijd straalt hij iets brutaals uit.’

Volgens Nap stond toen al vast dat Wieland rechten ging studeren. ‘Hij wilde iets betekenen voor de gemeenschap. Al vind ik nog steeds dat aan hem een groot toneelspeler verloren is gegaan – Frank was fantastisch in The Scarlet Pimpernel van ons schooltoneel.’

eerste persrechter

Na zijn studie vestigt Wieland zich als advocaat in Groningen. ‘Frank leerde me hoe ik een goede raadsman moest zijn’, zegt Daan Meerburg. Het was de tijd dat de Groningse rechtbank te boek stond als conservatief bolwerk. ‘Wieland zei: wees niet bevreesd. Als je pleit, moet je je voorstellen dat degenen aan de andere kant in hun blootje zitten.’

In 1985 wordt Wieland rechter. ‘Hij vond de advocatuur uiteindelijk een te hoerig beroep’, zegt de Groningse rechter Edzard van Weringh. ‘Als de cliënt tegen een advocaat zegt: buig voorover, moet je dat doen. Als advocaat ben je altijd partijdig.’

‘Cliënten belasten hun advocaat bovendien met hun hoop en hun vrees’, voegt raadsman Meerburg toe. ‘Op den duur ging Wieland daaronder gebukt.’

Al snel na zijn overstap wordt Wieland de eerste persrechter. Een nieuw fenomeen in 1987: een rechter die mediavragen beantwoordt. ‘We hadden krakersrellen’, vervolgt Meerburg. ‘Er waren honderden verdachten. Allen werden vrijgesproken, het OM had geen bewijs. Het eerste wat Frank deed tijdens de persconferentie, was het lostrekken van de tafels. Hij wilde als rechter niet pal naast het OM zitten.’

Dat is typerend voor Wielands kijk op de rechtspraak. In Nederland zitten rechters en officieren op een verhoging – voor de buitenstaander lijken ze bij elkaar te horen. De advocaten en verdachten zitten in de zaal. ‘Wieland vond dat de aanklagers ook in de zaal horen te zitten’, zegt Meerburg. ‘Hij kijkt kritischer naar het OM dan veel collega’s.’

Al snel wordt de ‘toffe’ rechter geliefd in Groningen. Van Weringh: ‘Als ik een biertje met hem dronk op het terras, kende iedereen hem.’

Ook in de media vallen zijn soms onconventionele uitlatingen op. Zo noteerde het Dagblad van het Noorden dat een verdachte eens zei: ‘Alle politieagenten zijn klootzakken.’ Wieland antwoordde: ‘Dat denk ik ook weleens.’ Ook richtte Wieland zich eens geïrriteerd tot de aanwezige pers: voor de zoveelste keer was een verdachte te laat in de rechtszaal verschenen omdat het gevangenentransport niet op orde was. De rechter had bovendien te horen gekregen dat de gedetineerde na twintig minuten alweer weg moest. ‘De eerstvolgende verdachte die te laat wordt aangeleverd’, liet hij optekenen, ‘wordt vrijgesproken.’

‘Hij is niet bang’, zegt advocaat Tom Gijsberts. Zo liet Wieland zich kritisch uit over het ‘paradoxale’ coffeeshop-beleid. De rechter constateerde dat de coffeeshophouder cannabis wel mag verkopen, maar tegelijkertijd zijn zaak niet mag bevoorraden. Wieland oordeelde dat de ondernemer bij een redelijke bevoorrading geen straf verdient. Ook omdat hij met belastingen de schatkist spekt. ‘Het vonnis was zó ontwapend eerlijk’, voegt raadsman Tim Vis toe. ‘Ik denk dat het voor sommige rechters ontnuchterend werkte.’

Vis leerde Wieland kennen bij de koffiecorner in de Amsterdamse rechtbank. Inmiddels zijn ze bevriend. ‘Op de rechtbank kent hij iedereen bij naam’, vult de Amsterdamse rechter-commissaris Mascha de Boer aan. ‘Hij weet iedereen op de juiste toon te benaderen.’

Dat zie je terug in de zittingszaal. Advocaat Vis: ‘Ik licht cliënten van tevoren in welke rechter ze krijgen. Bij de een werkt het beter als je je meer berouwvol toont. De ander waardeert een technocratische aanpak. Bij Frank zeg ik altijd tegen cliënten: wees jezelf, hij is niet om de tuin te leiden.’

kwinkslagen

Dat menselijke kenmerkt zijn stijl, stelt misdaadjournalist Peter R. de Vries. ‘Hij hoopt waarschijnlijk dat de verdachte door de gemoedelijke sfeer meer op z’n praatstoel gaat zitten.’

Maar die familiaire omgang wordt niet altijd met enthousiasme ontvangen. ‘Ik vraag me weleens af waar de grens ligt’, zegt De Vries. ‘Soms bespeur ik een sfeer waarbij je denkt: wat nu als je iemand tot levenslang veroordeelt? Hoe verhoudt zich dat met de amicale toon die je tijdens de zitting hebt geschapen, waarbij kwinkslagen en zelfs complimenten zijn uitgedeeld?’

Ook vindt Peter R. de Vries dat Wieland zich in de zomer van 2017 in een compromitterende positie plaatste. ‘Ik was uitgenodigd op het feest van het 25-jarig bestaan van het kantoor van Bénédicte Ficq en Nico Meijering. Ik zie Frank Wieland daar ook staan, aan de bar. Toen dacht ik: wat krijgen we nou?’ Meijering is de advocaat van Dino S., deze crimineel zou samen met Holleeder moordopdrachten hebben gegeven.

‘Toen was al bekend dat Wieland de zaak tegen Willem Holleeder zou behandelen. In z’n algemeenheid vind ik het onwenselijk dat rechters op feestjes van advocaten en officieren komen. Ik geloof echt dat Wieland correct en integer is, maar je moet te allen tijde de schijn van partijdigheid vermijden’, zegt De Vries, die tijdens het proces-Holleeder getuige was en onlangs een geruchtmakende tape inbracht waarop Holleeder zegt dat hij is bedreigd door advocaat Ficq.

Volgens Peter R. de Vries begrijpt ‘helemaal niemand in de gewone-mensen-wereld’ Wie­lands aanwezigheid op Fiqcs jubileumfeest. ‘Maar iedere professional weet dat dit geen enkel probleem is’, stelt Juriaan de Vries, advocaat bij Ficq Advocaten. Hij raakte enkele jaren geleden met Wieland in gesprek bij – eveneens – de koffiecorner in de rechtbank. Ze raakten bevriend. ‘We hebben het nooit over zaken die een van ons in -behandeling heeft.’ Waar ze het wel over hebben? ‘Roddels. Wij hebben op kantoor voor iedereen een bijnaam.’ Daarnaast adviseert Wieland hem – net als veel andere jonge juristen – over het werk in het algemeen. ‘Andere rechters vinden mij vaak te fel’, zegt Juriaan de Vries. ‘Het is goed dat hij mij op mijn optreden op zitting aanspreekt.’

hemelpoort

Een van Wielands drijfveren is om de rechtspraak naar een hoger niveau tillen, vult advocaat Vis aan. ‘Voor Frank zijn de verhoudingen in de rechtszaal van groot belang. Hij wil dat de contacten goed zijn, dat de zaak soepel verloopt.’

Om die reden stelt de rechter soms opmerkelijke vragen. Zo vroeg hij Holleeder wat hij zou zeggen als hij bij de hemelpoort voor de heilige Petrus staat.

‘Ik weet niet of ik wel in de hemel kom’, antwoordde Holleeder.

Vervolgens vroeg Wieland hoe het met Holleeders hart ging – de verdachte is enkele jaren geleden wegens hartfalen geopereerd.

‘Dat doet het nog’, reageerde Holleeder. ‘Ik had toen wel een bijna-doodervaring. Ik heb het licht echt wel gezien.’

Wieland: ‘Kan dat ook een operatielamp zijn geweest?’

Holleeder: ‘Nee nee, het was een lange tunnel met licht aan het eind.’

‘U zag in ieder geval niet Satan met een drietand’, antwoordde Wieland. ‘Gelukkig maar.’

De soms onverwachte opmerkingen worden niet altijd gewaardeerd. Na een felle discussie tussen Holleeder en een van zijn aanklagers suggereerde Wieland dat ze samen eens ‘een biertje zouden moeten drinken. Dat wordt gezellig … ’

Het resulteerde in kille blikken van de officieren van justitie.

En in 2002 waren Wielands uitspraken voor advocaat Wim Anker reden om de rechter te wraken. Een zelfdodingsconsulent van stichting De Einder had een 81-jarige vrouw geadviseerd hoe ze het beste suïcide kon plegen!

Ze had in zijn aanwezigheid slaappillen geslikt, een vuilniszak over haar hoofd getrokken en een elastiek om haar nek gedaan. De consulent werd verdacht van hulp bij zelfdoding.

Wieland – die het bewijs tegen de verdachte mager vond – begon het gesprek op losse toon.

‘Ik denk niet dat mijn broers en ik het leuk hadden gevonden om onze moeder met een zak over haar hoofd te vinden’, zei hij. Kort daarvoor was de moeder van Wieland overleden, ze was in het bijzijn van familie gestopt met eten en drinken. De rechter hoopte op een gesprek over waarom zo’n einde voor de 81-jarige vrouw onmogelijk was geweest, aldus een interview dat Wieland in 2014 gaf in vakblad Rechtspraak.

Maar de verdachte klapte dicht. Wieland ‘ergerde’ zich bovendien aan de werkwijze van De Einder, blijkt uit hetzelfde interview. ‘Ze hadden geen enkel protocol.’ Ook kon hij niet begrijpen waarom de consulent onder een valse naam de politie had gebeld met het bericht dat ze bij de bejaarde vrouw moest aanbellen. ‘Als je zo voor je zaak staat, kom er dan voor uit.’

Het resulteerde in Wielands opmerking dat hij het ‘buitengewoon obscuur en schimmig’ vond. En dus vond advocaat Anker dat hij de rechter wel moest wraken. Nog voordat de wrakingskamer oordeelde, trok Wieland zich terug.

Onhandig, noemde de rechter de uitspraken achteraf. Hij vond de ervaring traumatiserend. ‘Ik had nog helemaal geen oordeel over de verdachte. Als je integriteit zo in twijfel wordt getrokken, komt dat hard aan.’

wolf en lam

Wieland weet dat hij soms moet oppassen met wat hij zegt, zegt rechter-commissaris De Boer. ‘Maar zijn aanpak werkt vaak wel. Iedereen is gespannen, hij draait het ventiel even los zodat de spanning eraf gaat.’

Zo zei Wieland tegen Holleeder dat ‘in ieder mens bij de geboorte een wolf en een lam zit. Wat je later wordt, hangt af van welk beest je het meest voedt. Weet u, meneer Holleeder, welk dier u bent geworden?’

‘Een goudvis’, riposteerde Holleeder. ‘Die zit ook in een soort kooi.’ Typisch oom Frank, reageert neef Jan-Jaap Wieland. ‘Hij heeft het wel vaker over deze parabel. Mijn oom gelooft dat in ieder mens een lam en een wolf schuilt. Ook in hemzelf.’

Zijn lam is zijn warmte en zorgzaamheid, zegt menigeen. Vis: ‘En hij is fundamenteel fair.’

En zijn wolf? Juriaan de Vries: ‘Hij kan zich flink ergeren.’ Wieland werd ook eens gewraakt toen hij uit zijn slof schoot. In zijn ogen provoceerde een raadsvrouw de rechtbank met – volgens hem – ongefundeerde verzoeken.

‘Hij kan scherp uit de hoek komen als je hem irriteert’, zegt Ronald Heersink, vriend en oud-collega van Wieland. ‘Hij heeft een groot hart, maar je moet hem niet persoonlijk raken.’

Tijdens een van de eerste Holleeder-zittingen maakte Wieland het publiek deelgenoot van zijn interne monoloog over hoe hij getuige Peter R. de Vries moest noemen. ‘Ik ben geneigd om hem Peter de Vries te noemen. Het noemen van je tweede voorletter ken ik eigenlijk alleen van Annie M.G. Schmidt. En John F. Kennedy. Het hof noemt hem P. Rudolf de Vries.’ Het klonk badinerend. Een halfjaar eerder had de misdaadjournalist kritiek geuit op Wielands aanwezigheid op Ficqs feestje.

liefde voor taal

‘Een rechter is ook maar een mens’, zegt jeugdvriend Caspar Nap. Een tijd geleden gingen ze samen eten, ze liepen door rood. ‘Ik keek hem verbaasd aan. Hij zei: een rechter begaat ook weleens een misstap.’

Het is een opmerking die volgens velen typerend is voor zijn kijk op het leven: door omstandigheden kan elk leven een andere wending nemen. Zo zei hij op de vijftigste zittingsdag tegen verdachte Holleeder: ‘Onze levens lopen nogal gelijk op. Maar ik zit hier en u zit nu daar. Dat had ook anders kunnen lopen. Hoe is dat ontstaan?’

De verdachte leek niet te begrijpen waar de rechter met die opmerking naartoe wilde. ‘Er schuilt vaak een diepere boodschap achter’, voegt aanklager Jacobien Vreekamp toe. ‘Zijn opmerkingen lijken gevat of grappig. Maar als je zijn methode eenmaal doorhebt, zie je dat het een zaak, ook voor de verdachte en de slachtoffers, ten goede komt.’

Zij en Wieland delen de ‘liefde voor taal’. In 2008 mailde hij haar eens met een vraag. Zoals gebruikelijk begon hij met een compliment: ‘Als je spreekt met verstand in een taal die je hart je ingeeft, overtuig je niet alleen mij, maar ook de mensheid.’ Ze denkt er nog regelmatig aan.

Volgens Nap is Wieland ‘een bezield mens’. ‘Het gaat hem niet zozeer om het individu, maar om het groter geheel.’ Van huis uit is Wieland Nederlands-hervormd, maar inmiddels is hij al jaren boeddhist.

Het leven is lijden, is zijn overtuiging. Het lijden komt voort uit de wens van de mens om steeds anders te willen dan hij krijgt. De kunst is om daar weerstand aan te bieden, is een van zijn basisgedachten. Een andere: de mensheid is één geheel. Allen zijn met elkaar verbonden.

In de gangen van de rechtbank vertaalt dit zich in een coachende houding ten opzichte van jonge juristen. En in de zittingszaal in een ‘oprechte interesse in de beweegredenen van een verdachte’, voegt Gijsberts toe. ‘Waaróm heeft iemand iets gedaan?’

Gesprekken met Wieland hebben vaak een sterk filosofische inslag, beaamt Juriaan de Vries. Al moet de advocaat na enig doorvragen constateren dat hij ‘niet veel details over Wielands leven kent’. En hij is niet de enige die tot deze conclusie komt. Wieland lijkt vooral geïnteresseerd in de ander. ‘Zelfs als ik vertel over een ruzie met mijn vriendin, weet hij feilloos te duiden waar het misgaat. Hij luistert ontzettend goed.’ <

frank wieland

1949 wordt geboren in Gorinchem

1971 begint studie Rechten in Utrecht

1978 begint als advocaat in Groningen

1985 wordt rechter in Groningen

2002 wordt rechter op de Antillen

2007 wordt senior rechter in Amsterdam

Frank Wieland woont samen met Edwin Daniël

Mail de redactie
Mail de redactie
Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt.
Lisa Westerveld (GL-PvdA, links) roept samen met Faith Bruyning (NSC, rechts) op om een zogenoemde beknopte parlementaire enquête uit te laten voeren naar de gesloten jeugdzorg van 2008 tot nu.

De Kamer is diep bezorgd over de gesloten jeugdzorg, maar ziet weinig in weer een enquête

GroenLinks-PvdA en NSC willen met een ‘beknopte parlementaire enquête’ uitzoeken hoe de misstanden in de gesloten jeugdzorg zo lang konden doorgaan. Maar een meerderheid van de Kamer twijfelt of ‘nog een rapport’ wel de oplossing biedt.

Agenten met machinegeweren bewaken de Dom in Keulen rond Kerst en Nieuwjaar na de ontdekking van aanslagplannen van ISIS-Khorasan.

ISIS heeft Europa nog steeds in het vizier voor aanslagen als die in Rusland

In heel Europa zijn veiligheidsdiensten in staat van paraatheid. Want de aanslag in Moskou was niet het enige plan van ISIS. Het heeft Europa weer stevig in het vizier, te beginnen met kerken.

‘Je kunt aan je vlucht een CO2-uitstootcijfer hangen, maar wat zijn de precieze gevolgen dan?'

Waarom we toch blijven vliegen ondanks schaamte. 'Zet op een rij wat je belangrijkste waarden zijn'

Vliegschaamte blijft een dingetje, van de 18 tot 65-jarigen heeft 1 op de 5 er last van. Waarom blijven we vliegen, terwijl we weten dat het het klimaat fors schaadt?

De brug over het Noordhollandsch Kanaal bij Purmerend ligt midden in de A7, en is verreweg de belangrijkste verkeersader in het gebied.

Motorambulances en speedpedelecs om de file te omzeilen: de brug over de A7 wordt verbouwd

De verkeersoverlast in Noord-Holland zal gigantisch zijn zodra Rijkswaterstaat begint met de versteviging van een brug, midden in de A7. Artsen en verpleegkundigen maken zich zorgen over de gevolgen voor de spoedzorg.

Boerenprotest dinsdagmorgen in Brussel.

EU-landen komen boeren ongekend snel tegemoet, GroenLinks spreekt van 'symboolpolitiek'

De EU-landen zijn akkoord met een serie maatregelen die tegemoetkomen aan de protesten van boeren. De milieueisen om EU-landbouwsubsidies te krijgen worden versoepeld, kleinere landbouwbedrijven worden helemaal niet meer gecontroleerd.

Het gezin Laan, met rechtsboven Henk-Willem en daaronder zijn gehandicapte zoon Joas pleit voor betere toiletvoorzieningen voor mensen als Joas. ‘We hopen dat het balletje nu snel verder gaat rollen.’

Waar verschoon je onderweg een ernstig gehandicapt kind? 'Soms moet het in de bosjes'

Naar de wc gaan tijdens een dagje uit levert kinderen en volwassenen met een ernstige beperking veel gedoe op. Ze hebben vaak een ruimte nodig waarin ze liggend verschoond kunnen worden. Maar die zijn er nauwelijks.