Rechtspraak snakt naar beter

Den Haag

Als dat niet snel verandert, moet van buitenaf worden ingegrepen om te voorkomen dat het vertrouwen van burgers wordt aangetast en de rechtsstaat wordt ondermijnd. Tot die vernietigende conclusie komt de Commissie Visitatie Gerechten, die eens in de vier jaar alle gerechten in Nederland onderzoekt.

‘Wij hebben gerechten gezien met een tekort van tien rechters’, zegt ­Joyce Sylvester, voorzitter van de visitatiecommissie. De oud-politicus en voormalig burgemeester waarschuwt voor een te grote werkdruk bij rechters. Die komt niet alleen door geldgebrek maar ook door een gebrek aan visie, stelt zij. ‘We kregen als verklaring bijvoorbeeld te horen dat ineens iedereen met pensioen ging. Zoiets kun je zien aankomen.’

Door het capaciteitsgebrek staat de kwaliteit van de rechtspraak onder druk. Zo is het voor een goed procesverloop belangrijk dat bij grote zaken steeds dezelfde rechters op alle zittingen verschijnen, maar dat lukt vaak niet door roosterproblemen. Ook wordt een zaak soms door één rechter behandeld, terwijl dat er eigenlijk drie zouden moeten zijn.

‘Wij ontkennen niet dat we vanuit schaarste keuzes moeten maken’, reageert voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak, het bestuursorgaan van alle gerechten. ‘Daardoor worden altijd mensen in rechtszaken achtergesteld en dat geeft veel ongemak bij de bestuurders.’

langer dan een jaar

Een ander gevolg is tijdgebrek, waardoor zaken ‘te lang op de plank blijven liggen’. Soms duurt het veel langer dan een jaar voordat een zaak op zitting komt. Dit probleem wordt al lang onderkend, maar de commissie concludeert dat daar ‘niet of nauwelijks verbetering in zit’.

Naast een enquête onder de ruim tienduizend rechtspraakmedewerkers, sprak de visitatiecommissie met achthonderd betrokkenen. Velen geven aan dat ze ‘met schaamte’ tegen vrienden zeggen dat in het gerechtsgebouw nog met de fax wordt gewerkt. Een grootschalig digitaliseringsproject is mislukt. Daarmee ging 40 miljoen euro verloren. Veel papierwerk wordt met de hand verwerkt, wat vertraging veroorzaakt. Mede door de mislukking van dat ICT-project kampt de rechtspraak jaarlijks met een tekort van 35 tot 40 miljoen euro.

Daarnaast is de rechterlijke macht ‘te veel naar binnen gekeerd’, benadrukt Joyce Sylvester. ‘Richt je meer op de buitenwereld, kijk waar behoefte aan is.’ Naast ‘ouderwetse’ communicatie hekelt zij het feit dat de rechtspraak geen goed diversiteitsbeleid heeft, waardoor er vooral vrouwen rondlopen, en ‘te weinig mannen, mensen van een niet-westerse komaf of bijvoorbeeld gehandicapten’. De rechterlijke macht is, kort samengevat, ‘geen afspiegeling van de moderne maatschappij en dus niet toekomstbestendig’.

gebrekkig leiderschap

Binnen de rechtspraak is ‘geen breed gedragen visie’ voor verbetering. Dat komt volgens de commissie doordat de rol van het bestuur, de Raad voor de rechtspraak, niet duidelijk is. Wie moet knopen doorhakken?

Robine de Lange-Tegelaar, voorzitter van de Vereniging van Rechtbank­presidenten, verklaart die onduidelijkheid door de onafhankelijkheid van rechters. Zij focussen ‘te veel op hun eigen zaken en te weinig op het grote geheel’.

Sylvester verwoordt het stelliger: ‘Er is dringend gezaghebbend leiderschap nodig.’ Om die reden wil de commissie voortaan, naast de gerechten, ook de Raad voor de rechtspraak kritisch gaan onderzoeken. De nieuwe voorzitter van de Raad, Henk ­Naves, staat hier welwillend tegenover. Hij wil allereerst de financiën en de digitalisering op orde krijgen ‘en zodoende de onrust wegwerken. Er is grote behoefte aan rust.’

productieproces

Al sinds 2012 klagen rechters over de invoering van productiedoelstellingen en minutenprijzen. ‘Wij zijn geen koekjesfabriek’, schreven boze rechters in een kritisch manifest.

De visitatiecommissie onderschrijft die kritiek, en stelt dat ‘dat bedrijfsmatig en efficiënt werken niet hoort bij de rechtspraak, die er in de eerste plaats moet zijn voor de publieke waarden’. Volgens de commissie gaat die druk van productienormen ten koste van bijvoorbeeld ondertoezichtstelling van kwetsbare kinderen – die zou soms te lang duren.

De Lange-Tegelaar zegt dat ze dit beeld niet herkent; spoedeisende ­zaken zoals ondertoezichtstelling worden volgens haar juist wel goed en met voorrang behandeld. Maar de visitatiecommissie ‘ziet helaas een ander beeld’.

Er gaan ook dingen goed, benadrukt Joyce Sylvester. Rechters, medewerkers en rechtbankbesturen werken ‘dagelijks met veel toewijding aan deskundige en toegankelijke rechtspraak’.

Maar verbeteringen en innovatie zijn volgens haar dringend nodig: ‘Een goede, stevige rechtspraak is noodzakelijk voor een goed functionerende rechtsstaat. We hebben het hier wel over de derde staatsmacht.’ <