Aaltje van Zweden: Scarlatti kan troosten als een kom soep

Het is best ingewikkeld om het tijdelijke huis van Jaap en Aaltje van Zweden binnen te komen. De ­supersonische deurbel werkt niet naar behoren. Met de mobiele telefoon in de hand komt de echtgenote van de maestro de deur openen, waarna ze voorgaat door indrukwekkende veiligheidssluizen die op vingerafdrukherkenning werken. Aan het nieuwe huis van het echtpaar wordt een paar straten verderop nog gewerkt, in dit appartement mogen ze tijdelijk wonen. Jaap van Zweden is een paar ­dagen ervoor alweer in het vliegtuig ­gestapt voor concerten elders.

Het draait deze keer dan ook niet om de maestro zelf, maar om zijn vrouw. In de serie ‘Scherpdenkers’, een samenwerking tussen Muziekgebouw Eindhoven en het Concertgebouw, zal Aaltje van Zweden fragmenten uit haar boek ‘Om wie je bent’ voorlezen. In dat boek uit 2017 vertelt Van Zweden, moeder van vier kinderen, over haar zwaar autistische zoon Benjamin, over de moeizame weg langs behandelaars en over haar strijd voor erkenning én voor goede behandeling van autisme. Parallel daaraan vertelt ze over haar eigen jeugd, en verweeft zo in een bijzondere opbouw het moeizame volwassen worden van twee mensen. En passant komen we meer te weten over hoe ze Jaap van Zweden leerde kennen, en hoe ze in zijn wereld werd opgenomen. 

Van Zwedens teksten worden afgezet tegen de zes liederen van Mahlers ‘Das Lied von der Erde’, om zo te onderzoeken hoe troostend muziek kan zijn. Het Nederlands Blazers Ensemble liet Mahlers partituur bewerken door Willem van Merwijk en toert er nu mee door het land, met zangers Christianne Stotijn en Marcel Reijans. Op twee van die concerten zal Van Zweden voor het scherpdenkers-contrapunt zorgen.

“Ik was best verrast, toen ze me hiervoor uitnodigden”, vertelt Van Zweden. “Ik vind mezelf geen schrijver, denker of filosoof, in ieder geval niet een van de scherpdenkers die regelmatig in deze serie optreden. Maar toen ik gevraagd werd, zat ik middenin de golf publiciteit rondom mijn boek ‘Om wie je bent’ en deed veel lezingen in het land. Ik ben van nature nogal verlegen, maar er is ook een kant van mij die het heerlijk vindt om erover te praten. Bovendien merkte ik dat andere ouders met autistische kinderen er veel aan hadden. Deze twee concerten waren toen nog heel ver weg, en in dat licht dacht ik: ‘Waarom niet?’ Nu het dichterbij komt, voel ik me wel in het diepe gegooid, al krijgt het geheel langzaamaan vorm. De teksten moeten een soort vrije associatie met de liederen van Mahler oproepen. Het moet vooral niet te geforceerd zijn.”

Alcoholist

“In een paar liederen gaat het bijvoorbeeld om drinken en drank. In ‘Der Trunkene im Frühling’ zingt de tenor ‘Ich trinke, bis ich nicht mehr kann, den ganzen, lieben Tag!’ Mijn vader was een alcoholist, dus het is logisch om voorafgaand aan dit lied voor te lezen over de moeilijke perioden die er steeds thuis waren vanwege zijn drankprobleem.

“Verder ligt er een mooie overeenkomst in het feit dat zowel Mahler als ik een boek kregen aangereikt waardoor we beiden verder konden. Mahler kreeg de Chinese gedichten, waarop hij Das Lied von der Erde baseerde, in Duitse vertaling van iemand aangeboden. Ik kreeg ooit een boek over autisme van een orkestlid, waardoor zich hele nieuwe mogelijkheden voor de behandeling van Benjamin openbaarden. En dan natuurlijk het laatste lied ‘Der Abschied’ met die ontroerende, vele malen herhaalde woorden ‘Ewig, ewig’. Als ik er straks niet meer ben, afscheid moet nemen, hoe gaat het dan met Benjamin verder? Over die angst schrijf ik in mijn boek.”

In Om wie je bent vertelt Van Zweden dus ook over haar eigen moeizame jeugd. Het was onvermijdelijk, zegt ze, dat als ze over Benjamin wilde schrijven, ze dat ook over haarzelf moest doen. “Daarvoor moest ik terug naar mijn herinneringen, en dat was erg pijnlijk. Er waren dingen die ik nog heel helder kon oproepen, met alle geuren, kleuren en beelden erbij. Ik heb net als Benjamin bepaalde behandelingsmethoden ondergaan.”

“Of het therapeutisch was? Ik deed daar aanvankelijk nogal lacherig over, maar het is natuurlijk wel zo. Als dochter voelde ik me vaak onveilig bij hem, maar ik had tegelijkertijd een grote loyaliteit naar mijn vader. Toen hij oud was en eenzaam wegkwijnde, voelde ik me toch schuldig. Op zijn manier was mijn vader ook een autist. Door de situaties waar Jaap vanwege zijn werk me heeft ingestort, ben ik veranderd. Het verlegen, sensitieve meisje, dat het liefst op haar studeerkamertje bleef zitten tekenen, moest zich nu laten zien op recepties, officiële ontvangsten.”

“Het heeft me geholpen in mijn werk voor de Stichting Papageno, die zich inzet voor kinderen met autisme. Overigens was het laatste zetje om het boek te gaan schrijven een artikel over mij in ‘Levenslessen’ in de zaterdagse bijlage ‘Tijd’ van Trouw in 2013. Ik schreef al twintig jaar hoe het met Benjamin ging, maar over mezelf schrijven was een hele stap. Door dat artikel besefte ik dat mijn verhaal inspirerend voor anderen zou kunnen zijn.” 

Koebellen

Van de muziek en de wereld van Mahler had Aaltje van Zweden geen weet, totdat ze haar latere man Jaap ontmoette, toen nog concertmeester van het Concertgebouworkest. “Er ging een wereld voor mij open. Jaap heeft afgelopen week net drie keer de Zevende symfonie van Mahler gedirigeerd bij het Concertgebouworkest. Het toeval wil dat dit jaren geleden de eerste Mahler-symfonie was waar Jaap me mee naar toe nam. Bernard Haitink dirigeerde. Ik was muzikaal een onbeschreven blad.” 

“In die Zevende symfonie komt een passage voor waarin ineens koebellen klinken. Ik weet nog goed dat ik destijds op dat moment schrok en dacht dat er ergens in de foyers een groot dienblad met servies omviel. Nu weet ik dat er van die zacht bengelende koebellen een enorme rust uitgaat, en dat mensen troost putten uit dat vreemde en toch zo vertrouwde geluid. En dat dat ook Mahlers bedoeling was.”

“Muziek kan je op de meest onverwachte momenten raken. Ik was ­gisteren bij mijn schoonvader op bezoek. Het is een tijdje niet zo goed met hem gegaan. Hij wilde wat voor me ­spelen en kroop achter de piano. Die oude handen op de toetsen, met een pink die het niet meer helemaal deed. In combinatie met de muziek raakte me dat ineens enorm. Muziek kan je overvallen. Op momenten dat je het het minst verwacht. Maar als ik bewust op zoek ga naar troost via muziek, dan luister ik heel graag naar de sonates van Domenico Scarlatti. Dat kan net zo troostend zijn als een kop dampende soep.”

Das Lied von der Erde

De bewerking die het Nederlands Blazers Ensemble van ‘Das Lied von der Erde’ speelt, is inventief. Willem van Merwijk bewerkte Mahlers partituur voor 15 instrumenten. Een saxofoon vervangt de violen, marimba en xylofoon krijgen een verrassende rol. De meeste blazers houden de rol die Mahler ze ook al toebedeelde.
 Ondanks het kleine ensemble was de balans in Podium Mozaïek in Amsterdam niet optimaal. Opvallend dat iedereen, ook de zangers, versterkt waren. Een en ander klonk ondanks de kleinschalige bewerking te grof en te hard. Het betrof hier wel een voorpremière, dus waarschijnlijk zijn de balansproblemen inmiddels opgelost. Tenor Marcel Reijans was optimaal in zijn liederen en Christianne Stotijn bloeide prachtig op in het laatste lied. Haar herhaalde zingen van het wegstervende ‘Ewig’ was ontroerend mooi.

Nederlands Blazers Ensemble en Aaltje van Zweden met ‘Das Lied von der Erde’ op 22 maart in Muziekgebouw Eindhoven en op 23 maart in de Kleine Zaal van het Amsterdamse Concertgebouw. Voor info en de overige concerten zie nbe.nl.

Lees ook:

 ‘Ik hou nu van Ben zoals hij is’

Tekenen redde als kind haar leven. Nu komt Aaltje van Zweden (49), vrouw van dirigent Jaap van Zweden en moeder van de zwaar autistische Ben, daar op een bijzondere manier eindelijk weer aan toe.