Plannen voor check van rechtsstaat in EU-lidstaten

België en Duitsland hebben het initiatief genomen tot een nieuw Europees mechanisme voor dialoog over de rechtsstaat. Dat moet leiden tot een periodieke check-up in alle lidstaten van de Europese Unie.

Het idee voor zo’n rechtsstaatmechanisme komt voort uit onvrede over de worsteling van de Europese Unie met Polen en Hongarije. Tegen de Poolse regering heeft de Europese Commissie een strafprocedure geopend wegens omstreden hervormingen van de rechterlijke macht. Die procedure lijkt de opstelling van Polen alleen maar te hebben verhard.

Vorig jaar stemde het Europees Parlement met een tweederdemeerderheid voor het openen van zo’n zelfde artikel-7-procedure tegen Hongarije. Maar ook hier tot nu toe geen resultaat, om te beginnen omdat de lidstaten nog niet hebben besloten of zij de strafprocedure steunen.

Het nieuwe mechanisme zet in op onderlinge druk van de lidstaten, op basis van analyses van onafhankelijke experts. Een regelmatige peer review tussen lidstaten werkt beter dan een confrontatie tussen de Europese Commissie en één lidstaat, zo redeneren de Belgische minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders en de Duitse Europa-minister Michael Roth.

Zij waren dinsdag hoopvol over de kansen van hun voorstel, na een overleg met alle EU-ministers van Buitenlandse en Europese Zaken in Brussel. De Nederlandse minister Stef Blok (VVD) sloot zich bij hen aan.

Voorlopig geen sancties

Behalve het intergouvernementele karakter is een ander verschil met ‘artikel 7’ dat de lidstaten meedoen op vrijwillige basis. Ook zijn er voorlopig geen sancties voorzien bij tekort schieten van lidstaten . Dit zou kunnen veranderen als de peer review wordt gekoppeld aan de verdeling van gelden uit de Europese meerjarenbegroting. Onder meer Duitsland en Nederland dreigen met dergelijke voorwaarden voor toekomstige financiering van projecten uit de EU-begroting. Dat zou kunnen betekenen dat lidstaten in de praktijk wel gedwongen zijn mee te doen, om aanspraak te maken op bepaalde fondsen.

Reynders en Roth gingen niet zo ver, maar ze zeiden wel dat eind dit jaar bekeken moet worden hoe de peer review gekoppeld kan worden aan het bestaande artikel-7-mechanisme.

Het nadeel van ‘artikel 7’ is dat de EU uiteindelijk geen veranderingen kan afdwingen. Dat komt doordat sancties unanimiteit onder de overige lidstaten vergen. Polen en Hongarije hebben aangekondigd elkaar altijd te beschermen.

Ook de Duitse Europarlementariër Manfred Weber kwam dinsdag met een voorstel voor een nieuw rechtsstaatmechanisme. Dit voorziet eveneens in analyses van experts, maar hier leiden die juist tot automatische procedures via de Commissie, zonder dat de lidstaten zich uitspreken. Zo wil Weber de controles ‘depolitiseren’. Weber is kandidaat-voorzitter voor de Europese Commissie namens de christen-democratische EVP.