Onduidelijk motief zorgt voor verbale acrobatiek NCTV

Als rond kwart voor elf maandagmorgen diverse schoten vallen in een Utrechtse tram, zit NCTV-chef Pieter-Jaap Aalbersberg bij de Amerikaanse ambassadeur Pete Hoekstra. Het is een even toevallig als gevoelig moment. Het kennismakingsgesprek van het hoofd van de terreurbestrijdingsdienst met de ambassadeur is drie dagen na de aanslagen in Christchurch. Nieuw-Zeeland is een bondgenoot van zowel de VS als Nederland.

Als Aalbersberg rond elven op de ambassade op de hoogte wordt gesteld van het bericht over meerdere schoten in een tram met meerdere gewonden als gevolg, spoedt hij zich naar de Justitie-toren in het centrum van Den Haag. Daar, op de zevende verdieping, vindt misschien wel de belangrijkste bestuurlijke bijeenkomst van de dag plaats. Aalsbersberg moet samen met enkele andere NCTV-medewerkers besluiten of het dreigingsniveau wordt verhoogd.

Sinds de invoering van het systeem in 2005 geeft de bepaling van het niveau een signaal aan publiek en media over de ernst van de situatie. Een verhoging „helpt het publiek alert te houden”, zoals Aalbersberg later zegt. Ook is het een signaal aan betrokken gemeenten, politiekorpsen en andere partners die in dat geval extra maatregelen moeten nemen.

De beslissing van de NCTV kan een raderwerk van besluiten en politieke rituelen in werking zetten waaraan West-Europa na alle aanslagen van IS en Al-Qaeda inmiddels gewend is geraakt. Sinds maart 2013 staat het dreigingsniveau op 4 (kans op aanslag reëel). Niveau vijf, het hoogste niveau, betekent: aanslag aanstaande.

Vuurdoop

Het is een uiterst lastige en belangrijke afweging waarvoor het ambtelijk gezelschap in de Justitietoren staat, in de eerste plaats omdat het hier Aalbersbergs vuurdoop betreft. Hij is pas sinds 1 februari terreurbestrijder. Daarvoor was hij politiecommissaris in Amsterdam. Verhoging van het dreigingsniveau is zijn beslissing: die moet formeel autonoom, ambtelijk wordt genomen, dit om politiek misbruik van situaties als deze te voorkomen.

Lees hier het liveblog over de schietpartij in Utrecht terug

Maar ambtenaren kijken ook televisie. Die zien rond twaalven een ernstig kijkende en „zeer bezorgde” premier Rutte op de tv-schermen voorbijkomen. Hij heeft het wekelijks coalitieoverleg afgebroken, en spoedt zich naar het ‘crisisberaad’. Daar schuift, behalve de ministers Ollongren (Binnenlandse Zaken, AIVD), en Grapperhaus (Justitie, NCTV), ook Cora van Nieuwenhuizen aan (Infrastructuur en Waterstaat). De laatste is verantwoordelijk voor het openbaar vervoer, en dus ook voor trams.

Wat de zaak voor de NCTV verder ingewikkeld maakt: op basis waarvan moet eigenlijk worden besloten over het dreigingsniveau? De informatie uit Utrecht over de schietpartij is lange tijd uiterst summier. Gaat het om terrorisme? Of toch iets crimineels? De dader is dan nog voortvluchtig. De slachtoffers – naar later blijkt drie doden en vijf gewonden – zijn niet aanspreekbaar. Getuigen hebben nog te weinig gezien of gehoord (Werd er ‘Allahu Akbar’ geroepen?). Het 24 Oktoberplein in Utrecht is een onwaarschijnlijke locatie voor een aanslag.

Aan de andere kant: „Er wordt niet elke dag in een tram op mensen geschoten”, zoals een deelnemer aan het beraad later zegt. In tijden van terreur weegt dit zwaar, zeker met drie doden. De verdachte is vuurgevaarlijk. Bovendien moet er volgens dreigingsanalyses rekening worden gehouden met willekeurige acties van eenlingen die uit het niets komen, louter met als doel om angst en verwarring te zaaien.

Dan is er nog iets: niets doen is geen optie. Als de NCTV alles bij het oude laat, op dreigingsniveau 4 dus, kan dat achteraf slap overkomen. De terreurbestrijdingsdienst, en Aalbersberg voorop, lopen dan de kans voorbij te worden gestreefd door andere ‘actoren’. Zo neemt de gemeente Utrecht al snel een aantal verregaande besluiten. Burgers moeten binnenblijven, kinderen worden vastgehouden op school. De stad wordt voor een groot deel afgesloten.

Rond 13.00 uur zijn Aalbersberg en zijn medewerkers eruit. Wat zij naar buiten brengen is een poging tot bestuurlijke en vooral verbale acrobatiek. Nuances tellen meer dan ooit, en de communicatie daarover verloopt soms chaotisch.

Ja, zegt de NCTV, het dreigingsniveau gaat omhoog naar het hoogste peil. Maar het is slechts een tijdelijke verhoging (tot 18.00 uur, later tot 22.00 uur). Bovendien geldt het verhoogde niveau alleen voor de provincie Utrecht. En ja, de „schietpartij in Utrecht” heeft „vooralsnog alle kenmerken van een terroristische aanslag”. Maar ook: „Een terroristisch motief staat niet vast.” Zolang de dader niet gepakt is, en nadere informatie ontbreekt, lopen terreurbestrijders, politici en anderen over een uiterst dun koord.

Lees ook: De Dienst Speciale Interventies, die maandag is ingezet in Utrecht, wordt ingeschakeld bij grof geweld of mogelijk terrorisme

Premier Rutte beseft dat als geen ander. Bij een persconferentie, even na half drie, spreekt hij meteen van een „aanslag in Utrecht”, om dat even later weer iets af te zwakken. „Een daad met terroristisch motief wordt niet uitgesloten.” Even verder zegt hij: „Een daad van terreur is een aanval op onze beschaving.” Maar dan: „Mocht dit inderdaad een terreurdaad blijken, (…)”

Nieuwe feiten brengt Rutte niet. Hij spreekt over „mogelijke doden”. Elders, in Utrecht, is dan al enige tijd duidelijk dat er drie doden in de tram te betreuren zijn, zoals burgemeester Van Zanen kort na Ruttes persconferentie bekendmaakt. Op sociale media vragen velen zich af of premier en burgemeester hun informatie niet beter op elkaar hadden kunnen afstemmen.

Op televisie zijn dan al enkele uren beelden te zien van een door politie en anti-terreureenheden belegerde woning aan de Trumanlaan in Utrecht. Het stilleggen van de campagne voor de Provinciale Statenverkiezingen door de meeste politieke partijen verhoogt de dramatiek nog verder. Er zou sprake zijn van een briefje in de vluchtauto, een rode Renault Clio. Daaruit zou een „mogelijk jihadistisch motief” spreken, beweert terreurdeskundige Beatrice de Graaf later op televisie.

Dat is deze echter niet. Als de naam van de (van origine Turkse) verdachte opduikt, aanvankelijk verkeerd gespeld door de Utrechtse politie, gaan de speculaties op sociale media juist een heel andere kant uit. Zeker als bekend wordt dat de 37-jarige Gökmen T. onlangs wegens verkrachting voor de rechter stond. In de tram is onder meer op een vrouw geschoten. Is hier niet sprake van zoiets als eerwraak?

Minder terroristisch scenario

Ook terreurbestrijder Aalbersberg gaat eind van de middag iets minder op een terroristisch scenario koersen dan bij zijn mededeling rond 13.00 uur. „Een terroristisch motief kan nog steeds niet worden uitgesloten”, twittert hij na vijven.

Een paar uur eerder ging zijn openbaar optreden hem beduidend minder soepel af dan Rutte. Aalbersberg moet na zijn persconferentie van 13.15 uur gecorrigeerd worden door zijn woordvoerder. De terreurbestrijder meldt dat er in Utrecht op meerdere locaties geschoten is. Daarmee geeft hij onmiddellijk voeding aan de theorie dat er sprake was van een (georganiseerde) aanslag, zeker in combinatie met een gerucht dat er bij een moskee is geschoten.

Lees ook het commentaar van NRC: Oppassen met zware termen bij mogelijke aanslagen

Maar de mededeling van Aalbersberg staat haaks op die van de Utrechtse politie. Die heeft het over slechts één locatie, namelijk de tram op de 24 Oktoberplein. Korte tijd na de persconferentie adviseert de woordvoerder van Aalbersberg aanwezige journalisten om zich verder op de voorlichting door de Utrechtse politie te richten. „Die is leidend”, zegt hij.

Even na zes uur wordt de hoofdverdachte aangehouden. Het motief voor het geweld in de tram is dan nog steeds onduidelijk.