Direct naar artikelinhoud
InterviewMede-oprichter Pussy Riot

‘Het wás naïef. Zo ben ik nu eenmaal’

Maria Aljochina van Pussy RiotBeeld Guus Dubbelman / de Volkskrant

Anderhalf jaar zat Maria Aljochina van Pussy Riot in een berucht Russisch strafkamp. Daar vocht ze onbevreesd door, voor de rechten van haar medegevangenen. Nu is ze is terug op de planken voor een Europese tour. Want niet alleen in Rusland is activisme nodig.

Eigenlijk mocht Maria Aljochina hier nu niet zitten. Ze mag Rusland niet uit; de prominente medeoprichter van Pussy Riot heeft een taakstraf. Ze had het honderdjarig bestaan van de Russische geheime dienst opgeluisterd door een feestelijk spandoek uit te rollen voor het hoofd­gebouw. De tekst: Gefeliciteerd,  ­beulen!

Wilt u dit verhaal liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie.

Nee, na anderhalf jaar in een berucht strafkamp vanwege een roemrucht ‘punkgebed’ heeft de 30-jarige Aljochina de kunst van het activisme niet verleerd. Met plezier lapt ze het reisverbod aan haar laars. Ze is ontsnapt, eerst voor een vakantie in India en nu is ze net aangekomen in de ­hotellobby nabij het Amsterdamse Vondelpark, op tijd voor de aanvang van een tournee die haar dezer dagen brengt langs vijf theaters in Nederland. Daarna volgen nog podia in Duitsland, Zweden, Spanje en Italië.

De Europese tour is volgens Aljochina een ‘luide versie’ van Riot days, haar persoonlijke en onthullende verslag over de arrestatie, het proces en vooral haar tijd in de gevangenis. Daar, in het strafkamp, vocht ze onbevreesd voor haar rechten en die van haar medegevangenen. Zo regelde ze sjaals tegen de winterkou, loonsverhoging voor het naaiwerk en het ontslag van zeker acht stelende bewakers.

Pussy Riot wordt vaak aangezien voor een vrouwenpunkband. Ten onrechte, want het is een activistisch guerrillakunstcollectief. En dat collectief, in wisselende samenstellingen, is springlevend, met een bereik tot aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Vlak voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen lanceerde Pussy Riot nog een videoclip waarin ze waarschuwden voor ­Donald Trump. In de clip zien we hoe hij als president zijn opponenten zal slaan en martelen. De tekst: ‘Let other people in, Listen to your women, Stop killing black childeren, Make America great again.’

De komende weken deelt Aljochina het podium met een drietal muzikanten op sax, drums en electronica. ­Samen maken ze ‘hectische noise-punk’, doorspekt met monologen van Aljochina zelf. Er zijn ook film­projecties en een handvol performers. Een van hen zal de eerste rijen in de zaal met water nat gooien. (U bent gewaarschuwd.) De voorstelling is bedoeld als een ode aan de kracht van protest.

Als we elkaar treffen, heeft de producer van de shows al meermaals duidelijk gemaakt dat Aljochina ‘a very special person’ is. Eigenzinnig, onaangepast: zo kun je het ook noemen. Haar reputatie lastig en ongrijpbaar te zijn voor journalisten zal ze eer aan doen.

Het is in het Westen populair geworden om de Russische president Poetin te bekritiseren. Stemt u dat vrolijk?

Stilte. ‘Wat een vreemde vraag. Het gaat er niet om of ik vrolijk ben of niet; het gaat erom dat de waarheid wordt gezegd. En het gaat ook niet om Poetin, maar om het systeem waarin iemand als hij kan opereren: een systeem waarin de waarheid letterlijk geweld wordt aangedaan. Politici zijn niets meer dan managers die wij, de mensen, hebben gekozen om de samenleving beter te maken. In Rusland is daar geen sprake van. Poetin steelt geld van de Russen, sluit andersdenkenden op en steunt moordenaars. Zulk misbruik is ongekend.’

Wanneer bent u tevreden met uw activisme?

‘Ons doel is vrijheid voor ons land: vrijheid om te zeggen hoe het is, vrijheid om te doen en denken wat we willen. Maar vrijheid is geen geschenk dat je cadeau krijgt van de overheid. Vrijheid krijg je door ervoor te vechten.’

Wordt er genoeg gevochten?

‘Ik zie in Rusland een nieuwe golf van protestmuziek. Van singer-songwriters tot rappers: ik zie steeds meer ­politiek activisme in de muziek. De overheid reageerde door deze muziek te verbieden en concerten te annuleren. Maar daarna gebeurde iets moois: de fans die van plan waren te komen, kwamen alsnog en gingen buiten bij de concertzaal hun liedjes zingen.’

Zijn die muzikanten geïnspireerd door Pussy Riot?

Verveeld: ‘Och, wie weet. Artiesten inspireren elkaar. Misschien zien zij ons als een voorbeeld, maar zo zie ik mezelf niet. Ik doe gewoon wat ik kan.’

We zitten in een Amsterdams buurtcafé. Er moet meer dan één kopje koffie aan te pas komen om de jetlag te verdrijven. Soms vervolgen we ons gesprek buiten, op een terras in de motregen, want er moet ook worden gerookt. Dan heeft ze bovendien geen last van het luide gelach van een groepje stamgasten, twee ­tafels verderop.

Hoeveel steun is er in Rusland voor Pussy Riot?

‘Ik ontmoet ontzettend veel mensen die activist zijn geworden na onze zaak in 2012.’

Ik bedoel: hoeveel gewone Russen op straat steunen het werk van Pussy Riot?

Nonchalant: ‘Ik heb ze niet geteld. Weet u, dit is ook al zo’n gekke vraag, want iedereen kan Pussy Riot zijn. We hebben geen leider die wordt aan­beden en bepaalt wat wel en niet mag. Iedereen kan zich aansluiten. Als je, waar dan ook, een bivakmuts opzet en protesteert tegen onrechtvaardigheid, dan ben je Pussy Riot.’

Enkele maanden na de actie in de kathedraal in 2012 was er een opiniepoll van het onafhankelijke bureau Levada. De meerderheid van de Russen twijfelde aan de rechtsgang, maar voelde irritatie en vijandigheid over Pussy Riot. Slechts 6 procent voelde sympathie.

‘Logisch. Op televisie werd steeds gezegd dat wij een paar vrouwen waren die het hadden gewaagd om naakt te dansen op het altaar van de kathedraal om het geloof te bespotten. Allemaal onzin. Er werd geen woord gewijd aan ons politieke protestlied. Het enige dat wij hebben gedaan, is vragen stellen over de nauwe banden tussen de kerk en Poetin. Zulke vragen moet je mogen stellen, ook als ze ongemakkelijk zijn. Als je zulke vragen niet stelt, komt de samenleving niet vooruit.’

Maria Aljochina van Pussy RiotBeeld Guus Dubbelman / de Volkskrant

Die vragen werden dan gesteld in uitroeptekens. Weg met Poetin! En: Maagd Maria, word een feminist! Dat playbackten ze, op die koude februaridag in 2012, in de Christus Verlosserkathedraal, nabij het Kremlin in Moskou, kort voor de verkiezingen die Poetin voor de derde keer tot president zouden maken. Vijf leden van Pussy Riot deden hun grauwe winterjassen uit en kleurrijke bivakmutsen op. Ze sprongen over een touw en beklommen het altaar. Ze dansten, sprongen in de lucht en sloegen een paar kruisjes. De verbaasde bezoekers en toeristen zagen hoe de bewakers hen vervolgens afvoerden. Hun optreden had niet meer dan 40 seconden geduurd.

De volgende dag stond de politie op de stoep, want: ‘Een paar meiden had gedanst in een kerk’ en of ze daar iets mee te maken had. Aljochina, die toen journalistiek studeerde, beloofde zich te zullen melden op het politiebureau. Dat deed ze niet. Een klopjacht volgde. De dansende meiden sloegen op de vlucht. Interviews aan internationale tv-zenders en kranten gaven ze via Skype vanuit de wc’s van Starbucks en andere koffietenten.

In hoeverre hebben dilemma’s over de presentatie en gevolgen een rol gespeeld bij uw actie in de kathedraal? Het leek allemaal een tikkeltje naïef...

Lacht: ‘Het wás naïef! Tja, zo ben ik nu eenmaal. Als je iets voorbereidt, denk je vooral aan hóe je het gaat doen. Althans, zo werkt het bij mij. Ik wil niet nadenken over wat er misschien zou kunnen gebeuren. Al die gedachten en vragen creëren een eigen wereldje. Dat kan heel verstikkend zijn. Zulke vragen leiden alleen maar tot angst en die angst kan je verlammen. Als ik zou nadenken over wat er straks met me zou kunnen gebeuren als ik Rusland ontvlucht ondanks mijn reisverbod, dan zou ik nooit weggaan en zou ik hier niet zijn.’

U ziet gewoon wel wat er gebeurt.

‘Ja, en dan bedenk ik wel weer wat ik daarna doe.’

Bent u te naïef geweest?

‘Eh, pfff, ik weet het niet.’

Voelden de Russen misschien weinig sympathie, omdat ze het kwetsend en onsmakelijk vonden dat jullie een kerk gebruikten voor politieke doeleinden?

‘Kom, daar zijn wíj niet mee begonnen! De geestelijk leider van de Russisch-Orthodoxe Kerk heeft deze kathedraal gebruikt als platform voor de politieke doeleinden van Poetin. Hij noemde Poetin ‘Gods wonder’ en steunde hem in de verkiezingscampagne. Wij kozen de kathedraal, omdat ze het symbool is geworden van Poetins macht.’

Had Pussy Riot misschien meer sympathie gewekt als jullie...

Onderbreekt: ‘Luister. Wij zijn geen politici. Pussy Riot is geen politieke partij. Wij vechten voor waarheid en vrijheid. We doen dit niet om miljoenen mensen achter ons te krijgen. Sterker, ik heb er nooit van gedroomd om een groot podium te krijgen met een groot publiek.’

Dat miljoenenpubliek kwam er wel degelijk, vooral vanwege het showproces. Getuigen spraken over de mentale schade die het optreden hen had bezorgd. Een psychologisch onderzoek bij de drie verdachten had uitgewezen dat ze lijden aan ‘een proactieve benadering van het leven’. De rechter deed er drie uur over om het vonnis voor te lezen. Ze werden veroordeeld wegens ‘hooliganisme’ dat was geïnspireerd door ‘religieuze haat’. Ze kregen twee jaar gevangenisstraf en werden gestuurd naar twee van de strengste strafkampen.

En zo werd Pussy Riot het symbool voor het verzet tegen de brute onderdrukkers in Moskou. Honderden prominente Russen uit de culturele sector ondertekenden een protestbrief, tienduizenden burgers voegden hun naam toe. Over de grens kwamen steunbetuigingen van gearriveerde muzikanten als Madonna, Paul McCartney, Sting en de Red Hot Chili Peppers. Amnesty International wierp zich in de strijd. Journalisten, commentatoren en politici, van Angela Merkel tot Barack Obama, spraken openlijk hun afkeur uit over de harde straf.

Hoe beleefde u de internationale steun?

‘Och, ik had meer praktische zaken aan mijn hoofd: hoe spoel ik de simkaart van mijn telefoon door de wc?, wat neem ik mee naar het strafkamp? Dat soort dingen.’

Vond u de steun oprecht?

‘Het was oprechte solidariteit van heel veel verschillende mensen uit heel veel verschillende landen. Maar kijk, als je in het Westen woont en Pussy Riot steunt, is dat iets heel ­anders dan wanneer je in Rusland woont en Pussy Riot steunt.’

Wat is het verschil?

‘Simpel: in Rusland zul je ervoor in de problemen komen. Agenten zullen je in de gaten houden. Bij het minste of geringste zullen ze je in een politiewagen slepen en krijg je een pak slaag.’

Denkt u dat Madonna, Merkel en al die andere steunbetuigers bekend waren met het werk en de anarchistische, antikapitalistische ideeën van Pussy Riot?

Lege blik. ‘Hoe moet ik dat nu weten? Ik voelde me in elk geval gesteund, in de rechtszaal en in de gevangenis, want alles in het rechtssysteem is erop gericht dat je je eenzaam en alleen voelt, dat niemand je nodig heeft en dat iedereen je is vergeten. Het is slopend. Ik voelde me gesteund door alle brieven en media-aandacht.’

Maar is hun steun aan Pussy Riot niet vrijblijvend? Is het misschien vooral bedoeld om even aan hun achterban te tonen dat ze aan de goede kant staan?

‘Wat is dát nu weer voor vraag?! Wie Pussy Riot steunt, steunt het activisme tegen machtsmisbruik, waar dan ook. Die steun is hard nodig. Er is in uw deel van de wereld nog genoeg te doen. De ruk naar rechts in Europa en de Verenigde Staten stemt nogal verontrustend en bezorgt een hoop werk voor activisten. Dat is ook de boodschap in mijn boek en op de planken in het theater. Ik wil laten zien wat er kan gebeuren als mensen vergeten wat ze hebben, als ze vergeten waar ooit voor is gevochten. De weg van vrijheid naar autoritarisme is niet een heel lange weg waar vele generaties overheen gaan. Het kan snel gaan. Ik wil mensen hieraan herinneren.’

Riot days is te zien in Eindhoven (25 januari), Groningen (28 januari), Haarlem (29 januari), Arnhem (30 januari) en Den Haag (31 januari).