De gele hesjes zijn een symptoom - wat volgt?

De opstand van de ‘gele hesjes’ in Frankrijk wordt driftig geduid, maar interessant lijkt mij wat niet een-twee-drie te verklaren is: hoe kan georganiseerde onvrede zoveel verschillende gezichten tegelijk hebben? De grieven en motieven van de mensen die zaterdag de straat opgingen lopen zo uiteen, dat het soms lijkt alsof het enige wat ze gemeen hebben een geel hesje is.

De beweging is vreedzaam en gewelddadig, links en rechts, redelijk en onredelijk, vooruitstrevend en reactionair, vriendelijk en onverzoenlijk, democratisch en autoritair. Wie haar wil omarmen of veroordelen, vindt al snel wat hij zoekt. We zagen getergde burgers langskomen, die zich niet gezien voelen, die moeite hebben de eindjes aan elkaar te knopen en lastenverzwaring beschouwen als een fluim in hun gezicht van de arrogante Macron.

Lees ook: ‘Macron, aftreden!’ klinkt uit vele kelen

Wie die onvrede nader bekijkt, stuit op minder aandoenlijke trekjes: racisme en antisemitisme, het verlangen naar een sterke man, onverdunde haat en wrok, geweld en intimidatie. Ook de Russen zijn alweer gesignaleerd. Er duiken „programma’s” op, waarin een „Frexit” wordt geëist, vertrek uit de NATO, een immigratiestop. Er wordt opgeroepen het „monopolie” van de journalistiek te breken, „la propagande des éditocrates”. Je mag het willen, maar wil je het afdwingen met geweld, dan ben je vijand van de democratie. Het is onduidelijk of het om echte voornemens van de beweging gaat, of om handig ingestoken propaganda.

Ik kan me vergissen, maar het lijkt me sterk dat deze beweging lang meegaat. Emotie zonder structuur vervliegt snel, kijk naar de Arabische Lente. Een paar uitgebrande auto’s en geplunderde winkels is geen revolutie.

Lees ook: Jan Dijklul, een column van Marcel van Roosmalen

Terecht wordt opgemerkt dat dit geen massabeweging is. De zorg voor het milieu bracht dit weekend meer Fransen op de been. De oer-Hollandse parodie die zaterdag door verschillende steden in ons land trok en die uitgebreid aan bod kwam in de media, kun je geen beweging noemen. Dat is een opwelling, aangejaagd door aandachtstrekkers. Ik bedoel, zolang het Jan Dijkgraaf tegen Mark Rutte is, dan weet ik wie er gaat winnen.

De gele hesjes zullen aan kracht inboeten. De onvrede erachter niet. In hun boek over het populisme, National Populism; the Revolt Against Liberal Democracy stellen politicologen Roger Eatwell en Matthew Goodwin dat de onvrede die het populisme voedt, wordt voortgedreven door vier factoren. Ten eerste door een immense afkeer van de gevestigde politiek. Ten tweede de angst voor verlies en vernietiging van de „eigen” cultuur door immigratie en globalisering. Ten derde door de groeiende ongelijkheid en, ten slotte, door toenemende ongebondenheid van de kiezer.

Deze vier elementen vind je niet alleen terug bij de gele hesjes, je vindt ze overal in Europa. Of de populistische partijen nu verkiezingen winnen of verliezen, dat hameren Eatwell en Goodwin er bij hun lezers in, dit gaat niet verdwijnen. Ik ben het op punten niet met hun analyse eens, maar wel met hun kruistocht tegen de bewustzijnsvernauwing van het establishment, dat nog altijd geneigd is iedere tegenslag van het populisme opgelucht als het begin van het einde te zien.

Nieuw aan de gele hesjes is dat ze de politiek voorbij lijken te zijn, zelfs de politiek die uit hun naam zegt te spreken. Het is de onvrede in zijn meest zuivere vorm, ongericht, spontaan, heftig, rücksichtslos. Ongetwijfeld zullen sommige demonstranten tevreden zijn met concessies van Macron. Op langere termijn zal het weinig uitmaken.

De vier punten van Goodwin en Eatwell jagen de onvrede aan. Er ís een politieke elite die zich niet werkelijk met de middenklasse engageert. Er ís, of je dat nu leuk vindt of niet, gebrek aan draagvlak voor immigratie, en ook voor van boven opgelegde milieumaatregelen. Er heerst onverschilligheid ten opzichte van schrijnende ongelijkheid. Er ís wantrouwen jegens de gevestigde media. Je kunt de dreiging ervan wegwuiven. Je kunt zwaaien met statistieken die geluk en vertrouwen bij heel veel burgers aantonen. Je kunt de verwarde agenda van de beweging honen, hun reactionaire neigingen veroordelen.

Allemaal bezweringen. Iedere politiek gemotiveerde beweging die los staat van de georganiseerde politiek, lijkt mij riskant, precies omdat zij alle kanten op kan gaan. De ‘gele hesjes’ in Frankrijk zijn een symptoom - wat komt erna? Onvrede kan gebruikt worden om de democratie te hervormen, om sociale rechtvaardigheid af te dwingen – maar net zo goed om de democratische orde kapot te maken. Dat is de januskop van het huidige populisme. In de ‘gele hesjes’ zie je beide tendensen. Dat is een teken aan de wand. Een politiek die niet daadwerkelijk de kern van de onvrede onder handen neemt, in plaats van bezwerende paaipolitiek (Rutte: „We hebben allemaal een geel hesje aan”) roept het onheil over zichzelf af.