Direct naar artikelinhoud
wetsvoorstel gekozen burgemeester

Hoe Jetten een lang gekoesterde wens van D66 nu eindelijk in vervulling wil laten gaan

De burgemeesters van grotere steden voelen er niets voor, maar vandaag debatteert de Eerste Kamer over de gekozen burgemeester. Gaat D66 dit kroonjuweel eindelijk binnenhalen?

abtsketen.

Dit moet de week van Rob Jetten worden. Deze dinsdag verdedigt de kersverse D66-leider in de Eerste Kamer het initiatiefwetsvoorstel van zijn partij, waarmee de benoeming van de burgemeester en de Commissaris van de Koning uit de Grondwet wordt geschrapt. Als een week later tweederde van de Senaat voor stemt, komt voor het geplaagde D66 een lang gekoesterde wens dichterbij.

Het uit de Grondwet halen van het artikel dat de burgemeester bij koninklijk besluit wordt benoemd, maakt de weg vrij voor een burgemeestersverkiezing. Daar pleit D66 al decennia voor, maar het pad liep steeds dood op de een-op-een koppeling met de rechtstreeks gekozen burgemeester. Daarom is de politieke truc nu: verklaar met het schrappen van de kroonbenoeming het vrije debat geopend over hoe de burgemeester moet worden gekozen.

Als Jetten inderdaad het kroonjuweel verzilvert, verandert dat voorlopig niets aan de bestaande praktijk dat een vertrouwenscommissie van de gemeenteraad de burgemeester kiest. Idem met de vertrouwenscommissie van Provinciale Staten voor een commissaris.

Met gemak is een handvol staatsrechtgeleerden te vinden die al langer van mening zijn dat de kroonbenoeming helemaal niet in de Grondwet thuishoort. Ze brengt de koning ‘wel erg dicht bij het feitelijke bestuurswerk’, vindt bijvoorbeeld emeritus hoogleraar Joop van den Berg. En de Commissaris van de Koning heeft een misleidende naam: hij is in de praktijk een commissaris van de regering, die periodiek vergadert met de minister van Binnenlandse Zaken – niet met de koning.

De Nacht van Van Thijn

In 2005 was hetzelfde punt bereikt als nu. Het voorstel om de kroonbenoeming te schrappen, was met een gewone meerderheid door de Tweede en Eerste Kamer gekomen. Vervolgens was het na verkiezingen met de vereiste tweederde meerderheid opnieuw door de Tweede Kamer geloodst. Toen ging het mis. In de ‘Nacht van Van Thijn’ (genoemd naar toenmalig senator en oud-burgemeester Ed van Thijn) keerde de PvdA zich toch tegen de gekozen burgemeester. Niet zozeer omdat Van Thijn tegen het veranderen van de Grondwet was, wel omdat hij zich zorgen maakte over het vervolg dat D66 er destijds meteen aan wilde geven.

Daarom spreekt Jetten zich over dat vervolg dit keer niet meer uit. Die houding resulteert nu hoogstwaarschijnlijk wel in de gewenste meerderheid, want ook het politieke landschap ligt er inmiddels anders bij. Nieuwe partijen die zich sindsdien hebben gemanifesteerd (PVV, Partij voor de Dieren, 50Plus, Forum voor Democratie) zijn allemaal voor de gekozen burgemeester. 

De in 2013 begonnen nieuwe poging van D66 kwam onder het kabinet-Rutte II moeiteloos door beide Kamers en in januari dit jaar opnieuw door de Tweede Kamer. Alleen de SGP stemde nog tegen. VVD, CDA en CU zijn geen voorstander van de gekozen burgemeester, maar hebben in het regeerakkoord van Rutte III de concessie aan D66 gedaan dat zij voor het voorstel van D66 zullen stemmen.

Historische meerderheid

Daarmee tekent zich nu ook in de Senaat (hoewel formeel niet aan het regeerakkoord gebonden) een historische tweederde meerderheid af. De brief van 31 burgemeesters die de Volkskrant publiceerde, met een pleidooi om alles bij het oude te laten, lijkt een achterhoedegevecht. Zelfs als de PvdA (net als in 2005) en een enkele dwarse senator uit de coalitie tegenstemmen, liggen de noodzakelijke 50 zetels binnen bereik.

Duidelijk is ook dat het voorlopig hierbij blijft. Premier Mark Rutte (VVD) zei vrijdag desgevraagd tijdens zijn wekelijkse persconferentie dat het kabinet geen plannen heeft om in deze periode met een wetsvoorstel voor de gekozen burgemeester te komen. En het ligt niet voor de hand dat zo’n ingrijpende stelselwijziging met een initiatiefwet tot stand komt. Daar is een kabinetsformatie voor nodig, met een politiek akkoord tussen partijen die zich aan de gekozen burgemeester committeren.

Niettemin is het voor de nieuwe politiek leider van D66 van groot belang om het kroonjuweel binnen te slepen. De partij van Jetten heeft er het raadgevend referendum voor opgegeven. Dat leidde tot hoon van politieke tegenstanders, maar ook tot gemor in eigen gelederen. Van de vier partijen in Rutte III profiteert D66 electoraal vooralsnog het minst van de samenwerking in deze coalitie. Een succes kan zij goed gebruiken.

Drie scenario’s

Als de benoeming van burgemeester en Commissaris van de Koning uit de grondwet wordt geschrapt, moeten zij op een andere manier aan hun functie komen. Wat zijn de drie scenario’s?

Bevolking kiest burgemeester

Deze variant ligt in het debat voor in de mond, maar kent in de praktijk veel haken en ogen. Hoe verhouden een rechtstreeks gekozen gemeenteraad en een rechtstreeks gekozen burgemeester zich tot elkaar? Wie heeft het laatste woord?

Volgens hoogleraar staatsrecht Douwe Jan Elzinga is deze variant alleen mogelijk na opnieuw een wijziging van de Grondwet. Daaruit moet dan worden geschrapt dat de gemeenteraad ‘aan het hoofd’ van de gemeente staat. Alleen zo zou ruimte ontstaan voor een sterke gekozen burgemeester, met eigen programma en mandaat. Daar gaat zeker weer een decennium mee heen.

Een oplossing is de bevoegdheden van de burgemeester precies af te bakenen, zodat de gemeenteraad de baas blijft en de dreiging van ongrondwettigheid wordt ondervangen.

Gemeenteraad kiest burgemeester

De bestaande situatie, maar dan zonder de kramp van de geheimhouding die nu rond de procedure hangt. Kandidaten gaan door een voorselectie bij de Commissaris van de Koning en daarna naar een commissie van de gemeenteraad. Anders dan nu kunnen gegadigden ervoor kiezen hun belangstelling publiek te maken. Strafrechtelijk onderzoek naar het lekken van namen behoort dan tot het verleden.

Deze variant lijkt op de verhouding tussen de Tweede Kamer en een minister. De raad geeft het vertrouwen aan een burgemeester en stuurt hem weg als hij niet goed functioneert. De burgemeester heeft de ruimte zich als het gezicht van de gemeente te profileren en kan een neutrale voorzitter van de gemeenteraad zijn en blijven.

Grootste partij levert burgemeester

Dit is een tussenvariant die de gemeenteraadsverkiezingen aantrekkelijker kan maken en de opkomst hoger. Want de lijsttrekker van een partij is dan tevens kandidaat-burgemeester. Dat kan een extra prikkel zijn voor de burger om naar de stembus te gaan. Het is ook een herkenbaar model, want landelijk werkt het in de praktijk ook zo: de grootste partij levert de premier. Het versterkt de democratische legitimatie van de burgemeester, terwijl hij daarna wordt geacht – net als in de huidige situatie – boven de partijen te staan.

Nadeel ten opzichte van de twee andere varianten is dat het moeilijker is voor partijlozen om mee te dingen naar het ambt. Zij moeten eerst een partijorganisatie optuigen.