Meer groen als wapen tegen de volgende hittegolf

Wageningen

‘Klimaatverandering heeft twee gezichten in Nederland: we krijgen meer hittegolven en meer gigantische gietbuien’, zegt Joop Spijker. Hij is senior onderzoeker ‘beheer bos, natuur en stedelijk groen’ aan Wageningen University & Research. Om de hitte te temperen en de plensbuien op te vangen, hebben we volgens hem meer groen in de stad nodig. ‘Groen kan namelijk veel tegelijk. Het houdt water vast en het geeft verkoeling door verdamping en door te voorkomen dat de zon op de stenen schijnt. Stenen nemen warmte op en geven die ’s avonds en in de vroege nacht geleidelijk weer af. Daardoor is de temperatuur op hete dagen in de stad hoger dan buiten de stad.’ Het gaat om 5 tot 10 graden verschil. Wageningse onderzoekers hebben op hete dagen metingen gedaan in allerlei steden, vertelt hij. ‘Daaruit blijkt dat niet alleen de grote steden te maken hebben met extra hitte. Op een kaal plein in IJsselmuiden was het net zo heet als in het centrum van Rotterdam.’

In de recordwarme zomer die we net achter de rug hebben heeft iedereen kunnen ervaren wat ‘hitte-eilanden’ zijn. Dat zijn de heetste plekken in de stad. Op een parkeerplaats of plein houd je het niet lang vol bij 36 graden in de zon. Wat een verademing is het als je dan een laan met bomen kunt inslaan.

Als de buitenlucht net zo warm of warmer is dan de menselijke lichaamstemperatuur, dus 36 graden of meer, moet je lichaam hard werken om niet te erg op te warmen. Hierdoor houd je minder energie over om te werken. De extra inspanning die van het lichaam wordt gevraagd, kan leiden tot extra sterfte onder ouderen en chronisch zieken. Als het ’s nachts warm blijft in huis slaap je ook slechter, wat je op den duur kan opbreken.

Er werd lang wat sceptisch over hitte-eilanden gepraat, maar gemeenten beginnen het probleem serieus te nemen, merkt Marjolein Pijpers-van Esch, microklimaatonderzoeker aan de TU Delft. Gemeenten moeten er ook wel mee aan de slag. In het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie is namelijk vorig jaar afgesproken dat alle overheden uiterlijk in 2019 een eerste ‘klimaatstresstest’ hebben uitgevoerd. ‘Die wijst uit waar de grote problemen door weersextremen zitten’, zegt Pijpers. ‘Waar is het bijvoorbeeld het heetst en waar wonen de kwetsbare groepen?’ Daar kun je volgens Pijpers met groen veel doen. ‘Een gemiddelde volwassen boom die voldoende water heeft, koelt evenveel als tien airco’s.’

tegen gevels aan

Bij de aanleg van nieuwe wijken is het belangrijk om veel groen toe te passen, zegt Joop Spijker, onderzoeker stedelijk groen in Wageningen. ‘Ook moeten de huizen zo geplaatst worden dat er niet te veel zon naar binnen schijnt. In het Bouwbesluit worden veel eisen gesteld aan isolatie, zodat het huis in de winter niet te veel warmte verliest. Maar een huis kan ook te heet worden. Daar is nog te weinig aandacht voor.’

In bestaande wijken en zelfs in dichtbebouwde binnensteden is volgens hem ruimte te maken voor groen, bijvoorbeeld door planten tegen gevels aan te laten groeien of op daken. In smalle straten waar maar plaats is voor één rij bomen, kun je die het beste aan de noordzijde planten, tipt Spijker. ‘Zo krijg je schaduw op de gebouwen.’

Je moet de stad volgens hem ook weer niet te vol zetten met bomen, want ze kunnen de luchtstroom belemmeren. ‘Soms heb je om de stad heen wel koele plekken. Of zelfs in de stad, zoals park Sonsbeek in Arnhem. De koelte van dat park bereikt de binnenstad helaas niet. De hoge spoordijk bij het centraal station houdt de koele lucht tegen. In Harderwijk speelt iets vergelijkbaars. Het ligt vlak bij de Veluwe, maar de geluidschermen langs de A28 houden de koele luchtstroom ’s avonds tegen.’ Deze luchtstromen kunnen gemeenten niet een-twee-drie aanpassen. Maar bij nieuwbouw, renovatie of een herinrichting kunnen zij er wel rekening mee houden, zegt Spijker.

Het vergroenen van steden kan de overheid niet alleen, zegt Henk Raaijmakers van De Groene Stad, een stichting die al vijftien jaar wetenschappelijke kennis verzamelt over het vergroenen van de stad en die overheden en specialisten aan elkaar koppelt. ‘De oppervlakte van particuliere tuinen is groter dan de oppervlakte van het groen in de openbare ruimte’, weet hij. ‘Als je als stadsbestuur zelf het goede voorbeeld geeft, kun je burgers oproepen om een paar vierkante kilometer tegels uit hun tuin te halen. Er zijn gemeenten die inwoners die twee of drie tegels inleveren een setje planten meegeven om op diezelfde oppervlakte neer te zetten.’

in bomen klimmen

De provincie Brabant is een project gestart om alle schoolpleinen te vergroenen. Ook de provincie Overijssel kondigde onlangs aan alle schoolpleinen groen te maken. ‘Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat groene schoolpleinen een bijdrage leveren aan de leerprestaties van kinderen’, vertelt Raaijmakers. ‘Daar staan nu vaak dure speeltoestellen met matten eronder. We zijn vergeten dat kinderen in een boom klimmen net zo leuk vinden.’

Verder is er op de platte daken van bedrijven en op de schuine daken van huizen ruimte om te vergroenen, zegt Raaijmakers. ‘Zo’n groen dak heb je in allerlei soorten en maten. Dat varieert van een laagje sedums (vetplantjes, red.) van een paar centimeter tot een complete daktuin op een nieuw te bouwen kantoor of fabriekshal.’

Dit hoeft niet te concurreren met zonnepanelen, stelt hij. ‘Ook onder zonnepanelen kunnen planten groeien, zoals sedums. Als zonnepanelen zijn omgeven met groen, geven ze 10 tot 15 procent meer rendement. Zonnepanelen doen het namelijk minder goed bij hitte en kou. De planten toppen de hoogste en de laagste temperatuur af door verdamping en vocht.’

Al zeker veertig gemeenten in Nederland streven naar meer groene daken in de stad en stellen hiervoor subsidie beschikbaar.

Groene daken zijn voor een beter stadsklimaat nauwelijks van belang, stelt Sanda Lenzholzer daarentegen. Zij is stedenbouwkundige en landschapsarchitect en doet aan de universiteit in Wageningen al sinds 2004 onderzoek naar hitte in de stad. ‘Het effect van een groen dak is beperkt tot de ruimtes onder het desbetreffende dak. Sedumdaken warmen de omgeving vaak nog extra op. Ze vangen wel regenbuien goed op.’ Daken waarop niet alleen sedum, maar heel veel planten groeien, zijn volgens haar effectiever om de stad te koelen, net als daken die simpelweg wit zijn geschilderd.

Niet alleen op, maar ook in gebouwen kun je meer groen plaatsen, zegt Raaijmakers van stichting De Groene Stad. ‘Zo zijn in het stadskantoor in Venlo veel groene wanden en groene filters toegepast. Het gebouw zit vol ambtenaren, printers en computers. De planten zorgen voor een heel goed binnenklimaat. De lucht die er naar buiten gaat, is zelfs zuiverder dan de lucht die eerst naar binnen wordt gehaald. Het is dus een luchtzuiveringsfabriekje!’

veel gezonder

Op een parkeerplaats maken bomen volgens hem een groot verschil. ‘Stel dat een moeder boodschappen doet in de supermarkt met een baby terwijl het buiten 35 graden en zonnig is. Als ze terugkomt met de volle kar boodschappen en de baby, is de auto 50 graden. De baby moet bij die extreme temperatuur het kinderzitje in. Als de auto onder een paraplu van groene bomen had gestaan, was het op die parkeerplaats en in de auto 30 graden geweest. Dat is nog steeds warm, maar nog te doen en veel gezonder.’

Bomen planten op parkeerplaatsen is niet ingewikkeld, stelt hij. ‘Er zijn technische mogelijkheden te over om bomen op parkeerplaatsen te planten, ook op plaatsen waar veel leidingen liggen of waar de grond slecht is. Je kunt ze desnoods in mobiele bakken zetten, zodat je ze in het najaar kunt verplaatsen. Ja, elke boom kost een stukje parkeerplaats en bladruimen vinden mensen lastig. Maar kijk ook naar de vele voordelen. Bomen vangen fijnstof af en brengen meer natuur in de stad. En als je meer bomen in de stad hebt, kun je overstromingen beter opvangen. Als er ruimte is voor wortels, is er ook ruimte voor water. Bomen verdampen water dat anders door de riolering afgevoerd had moeten worden. In steden is de riolering vaak te klein. Als er wat meer groen in de stad is, hoef je niet te investeren in een grotere riolering.’

Nog een ander voordeel: groen is goed voor de gezondheid, zegt Raaijmakers. ‘Mensen die in een ziekenhuis liggen en herstellen van een operatie of ziekte, knappen sneller op als ze uitzicht op groen hebben. Als je een ziekenhuis bouwt, moet je er dus op letten dat je ruimte voor groen reserveert.’ Uit onderzoek in Zweden dat al vijftien jaar loopt, blijkt volgens hem ook dat mensen met een burn-out beter herstellen als zij in het groen werken.

wakker geschud

Daarnaast is de economie ermee gediend om te investeren in groen. ‘De Universiteit van Amsterdam heeft twee jaar geleden op een hete dag onderzoek gedaan naar waar mensen verblijven. Ze bleven beduidend langer op plekken met groen. Sla dat om naar het uitgavenpatroon op terrasjes: het verdienmodel heb je onder het groen. Groen geeft ook meer waarde aan onroerende goederen. Huizen in een groene wijk zijn 15 tot 20 procent meer waard.’

Stedenbouwkundigen stellen vaak voor om meer water in de stad op te vangen, in de overtuiging dat water de omgeving verkoelt. Dit is een mythe, volgens Sanda Lenzholzer. ‘Tijdens hittegolven warmt het water ook op. Dat wist ik al van meteorologen’, vertelt ze. Onlangs heeft zij met haar onderzoeksproject REAL COOL aangetoond dat kleinere waterpartijen zoals grachten, singels en sloten geen verkoelend effect hebben. Wat wel helpt is water vernevelen, bijvoorbeeld via fonteinen. Dat tempert de luchttemperatuur. En je kunt de omgeving van het water natuurlijk met groen zoals bomen, gras en riet verkoelen.’

Zij heeft goede hoop dat de hete zomer mensen heeft wakker geschud en dat gemeenten het voortouw gaan nemen in het vergroenen van de steden. Stedelijke hitte kunnen we volgens haar goed aanpakken. ‘Wij maken het stadsklimaat. Het is dus in onze handen.’ <