Rechtszaak Menzis tegen AstraZeneca past in ‘hoognodige discussie over ethiek farmaceuten’
Zorgverzekeraar Menzis klaagt de Brits-Zweedse farmaceut AstraZeneca aan, omdat het bedrijf in de ogen van de zorgverzekeraar onterecht vasthield aan een patent. Hierdoor bleef de prijs van een medicijn tegen psychoses jarenlang veel te hoog, wat de zorgverzekeraar in totaal ruim 4 miljoen euro extra heeft gekost. Het is voor het eerst dat een Nederlandse zorgverzekeraar een farmaceut voor de rechter sleept.
De zaak draait om het middel Seroquel. Het patent van AstraZeneca daarop was geldig tot 2012. Zo lang het patent geldig is, kan de farmaceut de prijs van een medicijn zelf bepalen. Om de lucratieve inkomsten zo lang mogelijk te rekken, ontwikkelde AstraZeneca een variant van het middel met vertraagde afgifte en vroeg daarop een nieuw patent aan.
Toen concurrerende farmaceuten daartegen protesteerden, werden zij door een Britse rechter al in 2012 in het gelijk gesteld: het patent op de nieuwe variant werd ongeldig verklaard. Ook in andere Europese landen bevestigden rechters de uitspraak van hun Britse collega. Dat maakte de weg vrij voor andere bedrijven het middel na te maken en tegen veel lagere prijzen op de markt te brengen.
Toch bleef de AstraZeneca tot in 2014 in Nederland procederen om het patent hier wel geldig te laten verklaren. ‘Hoewel de farmaceut wist dat dit kansloos was, rekten zij de juridische procedures zo lang mogelijk’, zegt een woordvoerder van Menzis. ‘Zo lang een zaak onder de rechter is, is het verboden een middel na te maken. Bovendien calculeren zij het verlies van zo’n zaak gewoon in. De farmaceut moet dan wel een schadevergoeding betalen, maar alleen aan de concurrerende farmaceuten. Die vergoeding ligt een stuk lager dan de extra winst die zij vangen tijdens de tijdrovende juridische processen.’
'Moreel en ethisch onjuist'
Evergreening
Het gebruik van farmaceuten om een patent op een middel zo lang mogelijk te verlengen is zo wijdverbreid dat er een term voor is: evergreening. Het uitgangspunt is steeds hetzelfde: verander iets kleins aan een medicijn, presenteer dat als een enorme verbetering en sleep zo opnieuw exclusiviteit in de wacht.
Nadat de rechter ook in Nederland het patent op Seroquel ongeldig had verklaard, daalde de prijs van 3,16 euro naar 37 cent per pilletje. Menzis eist daarom 4,3 miljoen euro terug, het bedrag dat volgens de verzekeraar tussen de uitspraak van de Britse rechter en de verwerping van het patent in Nederland te veel is betaald voor het middel. Maar belangrijker, zegt Menzis. ‘Dit is moreel en ethisch onjuist handelen. We willen de farmaceutische industrie duidelijk maken dat dit niet kan. Het zou weleens een belangrijke uitspraak kunnen worden.’
AstraZeneca wil niet inhoudelijk reageren. ‘Dat doen we nooit in de media zo lang een zaak onder de rechter is. Laten we dat maar eerst een afwachten.’
Maatschappelijke discussie
‘Wat deze zaak laat zien, is dat er echt een beweging op gang komt die de moraal en de ethiek van de farmaceutische bedrijven ter discussie stelt’, zegt Birgit Toebes, adjunct hoogleraar Internationaal Gezondheidsrecht in Groningen. Dat is nodig, want de farmaceutische industrie heeft zo’n ‘grote maatschappelijke, morele en mensenrechtelijke verantwoordelijkheid, dat je het niet kunt maken geheimzinnig te doen over je activiteiten en je producten zo duur te houden.’
Het borrelt, zegt ze, dit zal zeker niet de laatste rechtszaak zijn. ‘Het is overal in het nieuws, er wordt veel explicieter over de ethiek van farmaceuten gesproken. Dat is een kentering die nodig is om tot verandering te komen. Juristen, medici, politici, andere farmaceuten springen op de bres. Beleid en wetgeving hobbelt vaak achter zo’n maatschappelijke beweging aan. Het is nu aan de regering om iets te doen.’
Onder vuur
AstraZeneca is niet de enige farmaceut die juridisch onder vuur ligt. De stichting Farma ter Verantwoording (Toebes zit bij deze stichting in de Raad van Advies, red.) heeft bij de Autoriteit Consument en Markt (ACM) een handhavingsverzoek ingediend tegen de Italiaanse farmaceut Leadiant. Die heeft de prijs van een medicijn tegen een zeldzame stofwisselingsziekte de afgelopen tien jaar vervijfhonderdvoudigd, en alle beschikbare concurrerende middelen opgekocht en van de markt gehaald. Dat is misbruik van de marktmacht, vindt de Stichting.
Die zaak is zo extreem dat zelfs de Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen (VIG), de branchevereniging van de Nederlandse farma, afstand heeft genomen van Leadiant, overigens geen lid. De VIG werkt aan een gedragscode, die een intrinsieke gedragsverandering in de farmasector moet bewerkstelligen. De code moet een moreel kompas vormen; niet alles wat wettelijk is toegestaan, is ook acceptabel. In de code zullen de farmaceuten vastleggen dat zij voortaan transparant en maatschappelijker verantwoord te werk gaan. Over de zaak-AstraZeneca wil ook de VIG niets zeggen, zolang de rechter geen uitspraak heeft gedaan.