Direct naar artikelinhoud

De Staat van God laat je kennis maken met 'urban religion'

De Nicolaasbasiliek, gebouwd in de triomfantalistische stijl van de katholieke emancipatieBeeld Joris Van Gennip

Even leek religie te worden vergeten bij een Amsterdams festival over de inrichting van de stad, maar dat is op tijd hersteld. Je kunt er nu religieus wandelen.

Geen onderwerp of het komt aan bod bij 'We make the city', een festival in Amsterdam dat woensdag begint. Technologie, klimaat, veiligheid, wonen, gezondheid - alles zit erin.

Alles? Suzanne Doodeman, werkzaam bij Firma Hoe Dan Wel ('idealen ontwikkelen door middel van ondernemerschap'), vond dat er in de programmering toch iets ontbrak. Iets dat in belangrijke mate vorm heeft gegeven aan onze steden, en dat mensen nog steeds op allerlei manieren bezighoudt, maar toch weleens over het hoofd wordt gezien. Religie.

Mensen vinden in stedelijke religieuze groepen een combinatie van anonimiteit en intimiteit

Firma Hoe Dan Wel (dat jaarlijks het evenement 'De Staat van God' organiseert) klopte aan bij de festivalorganisatie met het voorstel dit hiaat te vullen. Het resultaat is dat De Staat van God aan het programma is toegevoegd, in de vorm van een thema-avond over 'urban religion', evenals een stadswandeling langs 'heilige plekken', variërend van rooms-katholieke basiliek tot Gandhi-tuin en synagoge (zie de voorbeelden rechts).

"In de Middeleeuwen bestond Amsterdam voor bijna een derde uit kloosters en andere kerkelijke bebouwing", zegt Suzanne Doodeman. "Religieuze bewegingen zijn altijd belangrijk geweest in de vorming van Amsterdam, maar vanaf de tweede helft van de vorige eeuw is de aanname geweest dat dat almaar minder zou worden, en zo is er een religieus analfabetisme ontstaan. Bij het plannen van de Bijlmer werd helemaal niet aan de bouw van een kerk gedacht, terwijl er 150 geloofsgemeenschappen actief zijn; de meeste per vierkante kilometer Nederland."

Mensen vinden in stedelijke religieuze groepen een combinatie van anonimiteit en intimiteit, zegt Doodeman, en wellicht zoeken ze hetzelfde in de vele stille of heilige plekken in de stad. Juist te midden van het gedruis creëert men rust, en waar haast de norm is, maakt men plaats voor vertraging.

Eiland van piepschuim

De religiewetenschappers die de wandeling langs deze plekken hebben uitgezet (Miranda van Holland van de VU en Jonneke Bekkenkamp en Carolina Ivanescu van de UvA) hanteren een zo breed mogelijke definitie van wat heilig is - een opperwezen hoeft er niet per se aan te pas te komen, het gaat om plekken die 'voor mensen van betekenis zijn'. Dat kan een religieus gewijd gebouw zijn, maar ook een drijvend eiland van piepschuim.

Voor de universiteiten is dit een manier om hun studenten - die participeren in de organisatie van de wandeling - buiten de boeken om te laten kennismaken met de meest diverse vormen van religiositeit, en actief te zijn buiten de collegezalen.

Je moet groen hebben in je leven, je kunt niet alleen in beton en cement wonen
Kerstin

Deze eerste wandeling moet uitgroeien tot een reeks, ook in andere stadsdelen en met andere pleisterplekken; de islam ontbreekt nu nog, al is dat niet met opzet - binnen de route was er gewoon geen moskee op loopafstand. Zo zou, bij wijze van universitair ondernemerschap, een vorm van inhoudelijk toerisme kunnen worden opgezet, weg van het massavertier 'waar Amsterdam aan kapot gaat', zoals Van Holland zegt.

De Nicolaas

In de jaren zeventig waren er nog plannen om deze kerk tegenover het Centraal Station te slopen en hier een parkeergarage te bouwen. Maar zie: de Nicolaasbasiliek, gebouwd in de triomfantalistische stijl van de katholieke emancipatie, herbergt nu een bloeiende gemeenschap. Toen kwamen er vaak niet meer dan dertig mensen naar de mis, inmiddels zijn het er elke zondag twee- tot driehonderd, en elk jaar melden zich tien tot twintig nieuwe leden. "Als ik aan de toekomst van de kerk denk, dan is dit wel een van de vitale plekken", zegt diaken Rob Polet. Over de reden van deze bloei valt van alles te zeggen, maar het is in elk geval belangrijk te vermelden dat vrijwilligers in de jaren na de sloopdreiging zorgden voor een kachel; dat bevorderde de kerkgang aanzienlijk. Verder noemt Polet de gemêleerde bevolking van de parochie, de openheid, het koor, de abdijgezangen, de kritische en nadenkende prediking, alsmede, ook niet onbelangrijk, de bereikbaarheid. En dan is er natuurlijk de grandeur van het gebouw, anno 1887.

Lees verder na onderstaande afbeelding.

De Nicolaas
Beeld Joris Van Gennip

De tuin

Pal naast Artis, in een hap uit het parkeerterrein, bevindt zich het paradijs. Het staat ook bekend als 'Het zooitje' danwel het 'Mahatma Gandhi-plantsoen'. De beheerder van het paradijs is Roy Zijnen, levenskunstenaar en reparateur van woonboten. Zijn eigen boot ligt een stukje verderop en heet 'Deo volente', hoewel ze ook schijnt te luisteren naar de naam 'Wilhelmina'. Hoe dan ook, het paradijs is een tuin met Afrikaanse kunstwerken, een wormenhotel en groente- en fruitplanten; Zijnen verwelkomt ons met versgeplukte rode bessen en rucola - vooral de sla is explosief van smaak. Is dit een heilige plek? Zijnen aarzelt geen moment. "Ja." En waarom? "Ik geloof dat de natuur je helpt terug te gaan naar de kern van je wezen, door afstand te nemen van de hectiek van de stad." De toekomst van deze tuin, waar buurtbewoners welkom zijn om mee te werken en mee te oogsten, is ongewis - misschien is dat onvermijdelijk voor een paradijs. Artis heeft uitbreidingsplannen en de vraag is hoe lang Zijnen hier nog kan blijven. Zijn boot heeft hij eerder al verhuisd, zijn tuin wordt nog gedoogd, en het is mogelijk dat die hele uitbreiding er nooit van komt, maar zeker is het niet. Terwijl het voor de stad zo belangrijk is, vindt Zijnen, dat er ongeregelde en ongerijmde oases zijn, waar 'mensen zichzelf en hun talenten in vrijheid kunnen laten zien'. Zijnen heeft op papier gezet wat deze plek voor hem betekent, en hij leest ons voor. Het gaat om inademing en uitademing, om 'vervolgens steeds dieper bewust naar de taal van je hart te luisteren'.

Lees verder na onderstaande afbeelding.

De tuin
Beeld Joris Van Gennip

De Snoge

De wandeling voert langs de Portugees-Israëlitische synagoge, ook simpelweg aangeduid als de 'Snoge', maar naar binnen gaan zit er niet in. Later wellicht, als dit project wordt uitgebreid en de wandeling ook buiten de weekeinden wordt aangeboden, zodat de sjabbat wordt omzeild. Maar ook vanbuiten is het gebouw imposant: toen het in 1675 werd gewijd, was het de grootste synagoge ter wereld. Daarnaast vertelt het, in zijn indrukwekkende aanwezigheid op het Mr. Visserplein, het verhaal van het weggeslagen jodendom van Amsterdam. Voor de oorlog hadden we 4000 leden, zegt Rudy Cortissos, nu nog 600, en hij weet niet of komende generaties de traditie nog wel zullen voortzetten. Cortissos was vijftig jaar bestuurslid van de Portugees-Israëlitische gemeente, en hij is een van de weinige nazaten van de eerste Portugese joden die naar Amsterdam kwamen in de 15de eeuw. Voor hem is de synagoge een ankerplaats in zijn leven, een bevestiging van zijn plaats hier, en de geschiedenis leert dat dat niet vanzelf spreekt: "Ik zat ondergedoken, ik heb het overleefd, maar de rest van mijn familie is vermoord." Intussen is Cortissos, dat wekt misschien verbazing, niet religieus. Maar dat geldt voor een groot deel van de gemeente, zegt hij, hoe orthodox die ook is, en dat is strikt orthodox. Het jodendom, dat een religie is van gebruiken, laat dat toe, het vraagt niet om een persoonlijke geloofsbelijdenis. "Ik kom hier voor de traditie, uit historisch besef en saamhorigheidsgevoel. En toch ook uit enige twijfel. Misschien is er ergens toch een hogere macht."

Lees verder na onderstaande afbeelding.

De Snoge
Beeld Joris Van Gennip

Het vlot

Op weg naar de Oosterkerk, waar de wandeling zal eindigen in een kapel van bloemen, passeren we het drijvende eiland van Arie Taal. Wat er uitziet als een volkstuintje op het water, heet 't Yland en is eigenlijk een revolutionaire vinding: een vlot van piepschuimen blokken, voorzien van twee huisjes en begroeid met bomen, planten en bloemen op een zeer dunne laag aarde. En het is een toevluchtsoord voor winterkoninkjes en bijen. Je komt er vanaf de wal - gewoon over de reling stappen en dan de schuimblokken op - en kunt bij Arie en zijn vrouw Kerstin aanschuiven op hun rieten stoelen. Het schommelt een beetje, want de piepschuimblokken worden door nylonnetten bij elkaar gehouden, maar bewegen mee met het water. Heel aangenaam is dat. Taal bouwde dit wonder dertig jaar geleden, in navolging van zijn buurman Robert Jasper Grootveld, de magiër die beroemd werd met zijn uche-uche-uche-happenings bij het Lieverdje op het Spui en met zijn bijna-religieuze belofte 'Klaas komt'. Maar dat is lang geleden. Nu is de vraag wat er moet worden van Taals levenswerk; hij is bejaard en heeft parkinson, anderen zullen voor 't Yland moeten gaan zorgen. De gemeente overweegt het tot Cultureel Erfgoed te verklaren, maar er is ook de dreiging van de stedelijke ontwikkeling: er zijn plannen om hier flats neer te zetten. Religieus wil Taal zijn eiland niet noemen. "Het is een kunstwerk", zegt hij. Wel is het een plek die iets vertelt over geluk, vult Kerstin aan. "Je moet groen hebben in je leven, je kunt niet alleen in beton en cement wonen."

Urban Religion

De Staat van God heeft dit jaar 'urban religion' als thema, en is onderdeel van het Amsterdamse festival We Make the City. Er vindt een thema-avond plaats over religie en de stad (21 juni in Pakhuis De Zwijger), een pop-up Bloemkapel in de Oosterkerk, en een stadswandeling langs heilige plekken. De wandeling, die 23 en 24 juni kan worden gelopen, gaat van de Nicolaaskerk naar de Oosterkerk en voert langs uiteen lopende heilige plekken.

Meer informatie: destaatvangod.nl.

Trouw-lezers kunnen met korting naar de thema-avond op 21 juni met vooraf een optreden van stand-up-theoloog Tim Vreugdenhil. Zie ook: trouw.nl/exclusief.

Lees ook:

De Staat van God laat zien dat religie niet aan het verdwijnen is. Integendeel

Dat er op een dinsdagavond in wat je het hart van cultureel Amsterdam zou kunnen noemen - de Stadsschouwburg - enkele honderden mensen bijeen komen om zich te laten bijpraten over religie: dat zouden een jaar of tien geleden waarschijnlijk maar weinigen voor mogelijk hebben gehouden.