Heiligerlee en verder: 'Het zijn slechts bedelaars'

Sint-Maria-Horebeke is een dorp in Oost-Vlaanderen, dertig kilometer ten zuiden van Gent. Sinds enkele jaren staat het in de top 10 van mooiste plaatsen van de provincie. Sint-Maria-Horebeke is een bijzonder dorp, omdat het een van de weinige protestantse dorpen in de wijde, katholieke omgeving is. De protestantse gemeente heet ‘de Geuzenhoek’. ‘Vrees niet, gij klein kuddeke’, luidt haar motto.

De naam van de gemeente, de Geuzenhoek, verwijst naar het begin van de opstand tegen Spanje, toen Alva met harde hand het Spaanse gezag herstelde. Duizenden mensen waren het land ontvlucht. Velen weken uit naar de havensteden langs de Noordzee, zoals Emden in Oost-Friesland en Norwich in Engeland. Uit hun midden kwamen de Watergeuzen voort.

Anderen trokken zich terug in de bossen en moerassen op het Vlaamse platteland, zoals de omgeving van Sint-Maria-Horebeke. Zij werden de Bosgeuzen genoemd. Ze hielden zich in leven met overvallen op kloosters en dorpen in de omgeving. Het gebied waar ze woonden, kreeg de naam ‘de Geuzenhoek’. De nazaten van de Bosgeuzen behielden het gereformeerde geloof, zodat er nu een protestantse gemeente in Sint-Maria-Horebeke is. Nog altijd noemen de Vlamingen een protestantse gemeente een geuzengemeente.

verweerde muur

Nederlanders denken bij geuzen eerder aan Watergeuzen dan aan Bosgeuzen. In gedachten zien ze baardige mannen met woeste gezichten die Den Briel bestormen. Net als in Vlaanderen zijn er nog plekken die aan de geuzen herinneren. Aan de rand van Brielle, zoals Den Briel nu heet, staat een verweerde muur, met daarin een gedenksteen: ‘Hier ter plaatse rammeiden de Watergeuzen de Brielsche Noordpoort, op Dinsdag 1 april 1572 des avonds ongeveer half negen’. De steen werd 350 jaar later, in 1922, door koningin Wilhelmina onthuld.

De geuzen leven voort in de Nederlandse woordenschat, die een geuzenpenning, een geuzenvlag en een geuzennaam kent. Zelf zijn de geuzen een mooi voorbeeld van een geuzennaam: een scheldnaam die als erenaam wordt aangenomen. In april 1566 boden tweehonderd lagere edelen onder leiding van Hendrik van Brederode een petitie aan Margaretha van Parma aan, het ‘smeekschrift der edelen’. Zij vroegen de landvoogdes om verzachting van de maatregelen tegen de ketters en om overleg over de moeilijkheden in het land.

Een raadsheer van de landvoogdes, Berlaymont, sprak haar moed in met de woorden: ‘N’ayez pas peur, Madame, ce ne sont que des gueux’ (Wees niet bang, mevrouw, het zijn slechts bedelaars). Hendrik van Brederode hoorde het en gaf er een vrolijke draai aan. Op het feestmaal na afloop, op zijn kasteel in Culemborg, doste hij zich uit als een bedelaar. Hij droeg een bedelzak om de hals en schonk de wijn niet in een glas, maar in een houten nap. Voor hij de eerste slok nam, hief hij de nap omhoog en riep: ‘Vivent les gueux!’ (Leve de geuzen!)

Hendrik van Brederode stond vooraan in de Opstand tegen Spanje, hij werd de Grote Geus genoemd. Net als prins Willem van Oranje werd hij na de komst van Alva bij verstek ter dood veroordeeld. Begin 1568 overleed hij in ballingschap, 36 jaar oud, waarna Willem van Oranje zich ontvouwde als de leider van de Opstand. De prins zou veel met de geuzen te stellen krijgen.

De eerste keer lieten de Watergeuzen van zich spreken tijdens de inval van Lodewijk van Nassau, de broer van de prins, in het voorjaar van 1568 in Groningen. Enkele scheepskapiteins die voor Alva naar Emden waren gevlucht, voorzagen het leger van Lodewijk van voedsel en munitie. Toen Lodewijk in juli bij Jemmingen verslagen werd, waren de kapiteins en schepen niet meer welkom in Emden, omdat het stadsbestuur bang was geworden voor Alva. Ze voeren de zee op en zwalkten over de Eems, de Wadden en de Noordzee. Uitgeweken edelen, vissers en handelslui hadden zich bij hen aan boord gevoegd.

Om aan voedsel en geld te komen, kaapten de geuzen andere schepen en verkochten de buit. Soms gingen de geuzen aan land en ondernamen ze rooftochten, het liefst naar kerken en kloosters. Een abdij bij Appingedam werd leeggeplunderd, enkele dagen later de kerk van Midwolda, waar twee geestelijken als gijzelaar werden meegenomen. De geuzen vermoordden de een en sneden de ander een oor af. Door de landgangen groeide het aantal geuzen snel. Smokkelaars, boeven en rovers vulden de gelederen van de geuzen aan, ‘de onmaatschappelijkste droesem uit aller heren landen’, schreef historicus Jacques Presser.

Voor de geregelde koopvaart was het roven en plunderen een ramp. Koopvaarders die lid van de gereformeerde vluchtelingengemeente in Emden waren, klaagden hun nood bij de kerkenraad. Meermalen werden Watergeuzen geweerd van het avondmaal, om het geweld dat ze pleegden en de schade die ze aanrichtten onder geloofsgenoten.

Gevangengenomen geuzen werden meestal geradbraakt, een gruwelijke dood. Vier geuzen die rijke mensen hadden gegijzeld om losgeld te krijgen, werden met een gloeiende tang bewerkt en vervolgens gewurgd. Geweld leidde tot tegengeweld. Toen de geus Bartold Entens, een jonker uit Middelstum, hoorde dat een van zijn vrienden was terechtgesteld, hing hij een Groningse schipper aan zijn boegspriet en liet hem met kanon- en geweerschoten afmaken.

geuzenvlag

Achter het geweld en de plunderingen lag een ideëel motief. Bartold Entens en vijf andere geuzenleiders sloten in 1569 een verbond, waarin ze beloofden tegen Alva te strijden en voor ‘het waarachtige woord Gods’ en de vrijheden van de edelen en de steden te ijveren. Zij erkenden de prins als hun leider en beloofden mee te betalen aan zijn strijd tegen Alva. Op hun beurt mochten ze de vlag van de prins gaan voeren. De geuzen kregen kaperbrieven van de prins, waardoor ze officiële strijdkrachten geworden waren. In de praktijk lieten de geuzen zich maar moeilijk leiden, omdat ze eigenzinnig of onbetrouwbaar waren. De geuzen voeren van La Rochelle aan de Golf van Biskaje tot Bergen in Noorwegen, zodat de prins hen slecht bereiken kon.

Dat bleek in het voorjaar van 1572. Willem van Oranje smeedde plannen voor een nieuwe inval in de Nederlanden en bedacht dat de geuzen vanaf de zee zouden aanvallen. Maar de geuzen, weggestuurd uit Engeland en voortgejaagd door een noordwesterstorm, gingen op de verkeerde tijd en op de verkeerde plek aan land: in Den Briel, op 1 april. Het liep goed af. ‘Des avonds ongeveer half negen’ veroverden ze onder leiding van Lumey van der Marck de stad. Later vielen ook Veere, Vlissingen en Dordrecht in hun handen.

Die onvoorziene overwinning betekende het einde van hun vrije leven. Op het vasteland, binnen het bereik van de prins, bleken de geuzen beter beheersbaar. Hun leiders werden verspreid over het leger van de prins en raakten geïsoleerd. De ergste vrijbuiters, Lumey van der Marck, de veroveraar van Den Briel, en Bartold Entens, de jonker uit Middelstum, werden gevangengezet wegens buitensporig wreed gedrag.