De Slag die eeuwen bleef woeden

Heiligerlee, een dorpje ten westen van Winschoten, dankt zijn bekendheid aan de slag die er op 23 mei 1568 werd geleverd. Graaf Adolf, de broer van Willem van Oranje, sneuvelde in Heiligerlee. Het monument aan de Provincialeweg houdt zijn herinnering in leven, net als het vierde couplet van het Wilhelmus: ‘Graaf Adolf is gebleven / in Friesland in den slag, / zijn ziel in ’t eeuwig leven / verwacht den jongsten dag.’

De slag wordt vaak gezien als het begin van de Tachtigjarige Oorlog, waaruit de Nederlandse Republiek als onafhankelijke natie tevoorschijn kwam. De slag bij Heiligerlee is dan ook veel herdacht, voor het laatst in mei 1968. Prins Bernhard kwam naar Heiligerlee, nam een defilé af en ontving een document ter herinnering aan de slag. De opmars van het leger van graaf Adolf en zijn broer Lodewijk werd nagespeeld voor het oog van 1500 bezoekers. De herdenking werd besloten met het voordragen van alle coupletten van het Wilhelmus.

Vier dagen eerder had het Gereformeerd Politiek Verbond (GPV), een voorloper van de ChristenUnie, een landdag in Heiligerlee gehouden, die door 1500 mensen uit het hele land was bezocht. Volgens een van de sprekers, het GPV-Kamerlid Pieter Jongeling, tevens hoofdredacteur van het Nederlands Dagblad, waren zij de voortzetting van het geuzenvendel dat vier eeuwen eerder begon te marcheren in Heiligerlee. Hij bedoelde ‘de nationaal-gereformeerde stroming onder ons volk die zich in de zestiende eeuw om Willem van Oranje schaarde’. Het geuzenvendel hield reünie, stond er boven het verslag in deze krant.

In mei 1968, de revolutiemaand, riep Heiligerlee ook andere gevoelens en gedachten op. Volgens de progressieve tijdgeest had de Tachtigjarige Oorlog meer met geld dan met godsdienst te maken. De herdenkingen in Heiligerlee werden meewarig bekeken of belachelijk gemaakt. De herdenkingstocht van het GPV langs het monument in Heiligerlee, waar Jongeling een slottoespraak zou houden, moest worden afgeblazen wegens een dreigende tegendemonstratie van de communisten.

drie plekken

De slag bij Heiligerlee leent zich gemakkelijk voor meningsverschillen. Op het eerste gezicht spreken de feiten voor zich: op 23 mei 1568 werd er bij Heiligerlee een slag gevoerd die door de Spanjaarden werd verloren en waarbij graaf Adolf sneuvelde. Maar dan rijzen er vragen en begint de discussie, over kleine dingen, zoals de plek waar de slag plaatsvond en de manier waarop graaf Adolf aan zijn einde kwam. Er zijn minstens drie plekken aangewezen en drie manieren voor mogelijk gehouden.

Ook over een vraag van meer gewicht – hoe belangrijk was de slag? – lopen de meningen uiteen. De slag heet het begin van de Tachtigjarige Oorlog, en lijkt dus van belang, maar de Tachtigjarige Oorlog is een vondst van later. Het begrip werd voor het eerst in 1832 gebruikt, door ds. Steven Blaupot ten Caate in zijn boek Oud Nederland uit den grootsten nood gered, of De tachtigjarige oorlog tegen Spanje.

Veel historici spreken liever niet van de Tachtigjarige Oorlog, maar van de Opstand, die ze soms laten beginnen met de inname van Den Briel in 1572, of op oudejaarsdag 1564, toen Willem van Oranje om een einde aan de kettervervolging vroeg. Ook andere data zijn mogelijk. Als de vrede van Münster niet in 1648 maar in 1647 was gesloten, had Blaupot ten Cate de Tachtigjarige Oorlog wellicht laten beginnen in 1567, met de komst van Alva.

gelukstreffer

Heiligerlee is dus geen vanzelfsprekend begin, ook omdat de slag zo weinig beslissend was. De slag was een geïsoleerd succes, misschien een gelukstreffer, schrijft Anton van der Lem in De Opstand in de Nederlanden 1568-1648. Het eigenlijke doel van Adolf van Nassau en zijn broer Lodewijk, doorstoten naar de stad Groningen, en vandaar naar de Zuiderzee en Holland, werd nooit bereikt.

In de historische beleving heeft de slag zich vastgezet als het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Heiligerlee en 1568 zijn een begrip geworden, zoals de slag bij Nieuwpoort in 1600 of de revolutiepoging van Troelstra in 1918. De loop der geschiedenis hebben ze niet veranderd, ze vertellen wel een verhaal en zijn oriëntatiepunten in de herinnering. Na de zomer, als de herdenking van het revolutiejaar 1968 over haar hoogtepunt heen is, verschijnt er op de Nederlandse televisie een zevendelige serie over de Tachtigjarige Oorlog, die 80 jaar oorlog heet en die ongetwijfeld over Heiligerlee zal gaan.

Pieter Jongeling, in 1968 de hoofdspreker op de nationaal-gereformeerde herdenking in Heiligerlee, zou het beschamend hebben gevonden dat de herdenking van de jaren zestig deze maand meer aandacht krijgt dat 450 jaar Heiligerlee. Woensdag reist er geen hoogwaardigheidsbekleder naar Heiligerlee. Wel wordt de slag weer nagespeeld, net als in 1968, niet ver van het monument aan de Provincialeweg.

hand des Allerhoogsten

Over het monument kan hetzelfde worden gezegd als over de slag zelf: er is veel over te doen geweest. Het dateert uit de negentiende eeuw, toen het Koninkrijk der Nederland nog jong was en de nationale identiteit nog vorm moest krijgen. Het volk zocht bevestiging in zijn verleden, onder meer in ‘de tachtigjarige krijg’ tegen Spanje, zoals de gereformeerde historicus Groen van Prinsterer graag zei. Hij zag de oorlog als het werk van God, die uitkomst aan de vervolgde protestanten bood. Ze werden door ‘de hand des Allerhoogsten en het zwaard der Prinsen van Oranje’ beschermd, te beginnen in Heiligerlee. In dezelfde geest sprak later Jongeling.

De katholieken beleefden dat anders. In 1868, drie eeuwen na de slag, werd er gecollecteerd voor een ‘nationaal gedenkteeken ter eere van de graven van Nassau op het slagveld bij Heiligerlee’. De slag werd nationaal herdacht. Dat viel slecht bij de katholieken. Zij dachten met smart aan de Tachtigjarige Oorlog en de slag bij Heiligerlee terug. Na Heiligerlee waren zij geleidelijk een religieuze minderheid geworden, die hooguit werd gedoogd. De slag riep bij hen slechts ergernis en huiver op, zoals ze in talrijke brochures en pamfletten lieten weten.

De slag stelde misschien niet zo veel voor, maar over zijn betekenis werd drie eeuwen later nog gestreden.

Volgende aflevering op 28 mei: Willem van Oranje, de leider van de Opstand