Mensen ontbreken in deze alternatieve werkelijkheid

Allereerst die toegangspoort. Bezoekers moeten behoorlijk wat kracht zetten om die open te krijgen, of althans, zo massief ziet die grote stalen deur eruit. Voor zijn eerste solotentoonstelling in Nederland, Cascade, ontwierp de Antwerpse beeldend kunstenaar Filip Vervaet (1973) een massief ogend portiek van aluminium, hout en staal. Porta (2021) is tegelijk toegangspoort en de eerste sculptuur van de expositie. Vervaet haalde inspiratie uit de zware deuren die discotheken vaak hebben: „Een soort poort die je naar een parallelle wereld leidt.”

Een alternatieve werkelijkheid is het zeker, die Vervaet je voorschotelt in de theaterzaal van Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond in Amsterdam. De tentoonstelling is vanwege de lockdown slechts een week open geweest en zal ook niet meer heropenen. Wel is er een videorondleiding door de expositie, te zien op de website van de Brakke Grond.

In de vierhonderd vierkante meter grote ruimte stortte hij een enorme hoeveelheid zwart zand op de vloer. De ruimte is verduisterd, theaterlampen van boven lichten futuristisch ogende sculpturen uit, ze hangen vaak in gekleurde glazen vitrines aan de muur – wat zorgt voor bijzondere reflecties op de grond. Vervaets hyper-esthetische totaalinstallatie doet denken aan een ambitieus filmdecor voor hedendaagse science-fictionfilms als Blade Runner 2049 of Dune.

Het idee van een parallelle wereld is ook het thema in een van de eerste werken die je tegenkomt. Door een venster in de muur kijk je naar een grotachtig landschap, dat paars, blauw en groen is uitgelicht. De titel, Plato’s cave, verwijst naar het idee dat er buiten de vergankelijke wereld die we waarnemen, nog een onvergankelijk ideëenrijk bestaat. De grot, lees ik later, is het binnenste van een mal voor het beeld De Denker van Rodin. Is het beeld buiten de ruimte te zien? In wat voor werkelijkheid bevinden we ons dan hier?

De mens ontbreekt

Mensen ontbreken geheel in Vervaets parallelle wereld, maar hun sporen zijn overal aanwezig. Bijvoorbeeld in de mysterieuze wandreliëfs – werken van gips, siliconen of brons, waarin duidelijk afdrukken van handen te zien zijn. Maar ook in het zand op de vloer, daar zie je de voetstappen van bezoekers die voor jou zijn geweest. Het zand vertraagt je eigen pas, wat maakt dat je je bewust wordt van je eigen lichaam in deze vreemde ruimte.

Zorgvuldig regisseert Vervaet je ervaring, maar de nadruk op die totaalervaring zorgt er wel voor dat enkele van de wandreliëfs – sculpturen van gips, siliconen waarin allerlei abstracte en concrete figuren of natuurlandschappen zijn te ontdekken – wat zielloos ogen. Alsof ze er vooral zijn als decorelement, alsof ze op zichzelf niet al de moeite waard zijn (dat zijn ze vaak wel!).

Gelukkig zijn er genoeg kunstwerken die boven de show uitstijgen. Setting (2021), bijvoorbeeld, is een mysterieus, modernistisch paviljoen dat aan gebouwen van Gerrit Rietveld of Ludwig Mies van der Rohe doet denken. Erin staan een zilveren tak en een vreemdvormige vaas, schaduwen en reflecties in het glas verdubbelen opnieuw de werkelijkheid.

Het hoogtepunt is Medusa (2019), een ogenschijnlijk simpel werk van een manshoge steen, waarover een stuk zijde gedrapeerd ligt. Het wappert in de wind van twee ventilatoren, waardoor de kleuren in het zijde alle kanten op schitteren. Tegelijk licht als een veer, en zwaar als steen. De referentie naar de Griekse mythe (volgens het verhaal zou eenieder die Medusa aankeek, ter plaatse verstenen) maakte dat je in deze vreemde, verontrustende ruimte toch wederom een spoor van menselijkheid ontdekt.