Budgetinstituut Nibud voorspelt spanning in de samenleving: ‘Straks komt de ontploffing’
Terwijl de economie draait als een tierelier en de Haagse politiek zich wentelt in een poel met stilstaand water, ziet het Nibud steeds meer mensen in problemen komen. ‘Op een gegeven moment gaan mensen schulden maken, en schulden ijlen altijd na.’
Arjan Vliegenthart, directeur van het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting Nibud en voormalig wethouder in Amsterdam, mag graag de Zuid-Afrikaanse dominee Desmond Tutu aanhalen: ‘Er komt een moment waarop we moeten stoppen mensen uit de rivier te trekken en stroomopwaarts gaan kijken waarom ze in het water vallen’.
Hij wil maar zeggen: we kunnen eeuwig doorgaan met redderen om de ergste gevolgen van armoede in Nederland te lenigen, we zouden beter kunnen kijken wat we moeten doen om het niet zover te laten komen. Hoe kan worden ingegrepen op de woningmarkt? Wat doen we met laagbetaalde, flexibele banen en hoe zorgen we voor duurzaamheid nu de prijzen voor energie volkomen uit de pan rijzen?
Hij heeft zich verbaasd, zegt hij, om niet te zeggen geërgerd, aan het gebrekkige gevoel van urgentie in Den Haag. Terwijl grote groepen mensen in de problemen dreigen te raken, is er nog geen begin gemaakt met de vorming van een nieuw kabinet. “Over een paar jaar zien we de ontploffing. Dan zal zichtbaar worden wat zich nu nog onder de oppervlakte bevindt.”
Wat dacht u toen u Prinsjesdag en de Algemene Politieke Beschouwingen zag?
“Dat het, terecht, veel over wonen ging, dé sociale kwestie van deze tijd. Maar ook dat de stapjes waarmee iets gedaan wordt aan de hoge huren en het gebrek aan betaalbare koopwoningen heel klein zijn. Ik zie veel stilstaand water.”
Vooralsnog lijken de berichten gunstig: ondanks corona draait de economie als een malle, de werkloosheid is laag en de koopkracht blijft op peil. Dat lijkt toch reden tot optimisme.
“Dat ligt er maar aan hoe je ernaar kijkt. Er is afgelopen jaar best het nodige gedaan om de huishoudportemonnee van veel Nederlanders te stutten. Daar krijgt het kabinet terecht lof voor, maar dat laat onverlet dat sommige groepen structureel in de knel zitten. Dan kun je zeggen: hun koopkracht blijft op peil, maar met die koopkracht redden ze het toch al niet. En dan is er ook nog een groep die er volgend jaar op achteruit gaat: mensen in de bijstand met oudere kinderen. Een paar euro per maand. Dat lijkt weinig, maar ik geef het je te doen als je niets hebt. Daar komt nog bij: juist oudere kinderen worden duurder – en bij gemeenten wordt er minder voor ze gedaan dan voor jonge kinderen.”
Waar zit uw zorg?
“Dat de spanningen en verschillen toenemen. Tussen hoog- en laagopgeleid, tussen jong en oud, tussen arm en rijk. Een deel van de samenleving kwam er tijdens de coronacrisis achter hoeveel geld ze eigenlijk uitgeeft in cafés en restaurants en hield opeens heel veel over. Een ander deel ontdekte hoe kwetsbaar ze was door het verlies van werk.”
“Er zijn 2,6 miljoen huishoudens die aangeven dat ze het moeilijk vinden om rond te komen. Gezinnen die elke keer weer de afweging moeten maken: wel of geen cadeautje voor een kinderfeestje, wel of geen nieuwe jas. Tot en met de vraag wat er ’s avonds op tafel staat: dure groente of goedkope junkfood. Vaak mensen die zich niet melden bij de sociale dienst of de voedselbank, omdat ze zelf hun problemen oplossen. Het Nederland van de nette armoede.”
“Op een gegeven moment lukt dat niet meer. Dan worden er schulden gemaakt en schulden ijlen altijd na. Over een jaar gaan we die mensen tegenkomen bij de schuldhulpverlening en allerlei andere vormen van maatschappelijke ondersteuning. Dan gaan de kosten oplopen. Een huisuitzetting alleen al kost dertigduizend euro, als er kinderen opgevangen moeten worden loopt de rekening al snel op tot een ton. Dat zijn de consequenties van nietsdoen, nog even afgezien van het persoonlijke leed.”
“Maar ik ben niet alleen maar negatief. De coronasolidariteit was groot. In de samenleving was een gevoel dat we het samen moeten rooien: als er iemand van de wagen valt, rapen we hem op. Maar nu corona langzaam achter de horizon verdwijnt, moeten we wel zorgen dat we de zaken regelen. Anders gaat het mis.”
Welke problemen zou een nieuw kabinet moeten aanpakken?
“De vastgelopen woningmarkt op de eerste plaats. We zien dat vooral mensen die huren een steeds groter deel van hun inkomsten kwijt zijn aan vaste lasten. Op de tweede plaats de arbeidsmarkt die nog steeds verder flexibiliseert, vooral voor laagbetaalden. En straks komt daar natuurlijk de vraag bij wie de kosten gaan betalen van de verduurzaming. Voor mensen met spaargeld is dat best te doen. Dan rekent de investering van zonnepanelen zich wel rond met de energierekening. Maar mensen die in een sociale huurwoning zitten moeten maar weer afwachten.”
Volgens TNO leven ruim een half miljoen mensen in energiearmoede.
“Mensen die meer dan tien procent van hun inkomen kwijt zijn aan de energierekening, die niet in een doorzonwoning zitten maar in een doorwaaiwoning. Precies die mensen worden nu geconfronteerd met de stijgende energieprijzen, terwijl ze niet de middelen hebben om er iets aan te doen, bijvoorbeeld door hun woning te isoleren. Of die helemaal afhankelijk zijn van de woningcorporatie of een andere huisbaas. Dat is precies waar de pijn zit: als er in Den Haag geen hekjes gezet worden aan de rand van het ravijn, zullen er mensen in het water blijven vallen.”
Visite krijgt een lekker warme woontrui
Mensen met een kleine portemonnee voelen direct de gevolgen van stijgende vaste lasten. Nu energie flink duurder wordt, weet een huurder in Amsterdam-Oost bijvoorbeeld dat zij nóg zuiniger zal moeten leven.
Wie de gasrekening te hoog ziet worden, moet teruggrijpen op onorthodoxe maatregelen. “Als mensen op visite komen en ze hebben het koud, dan krijgen ze van mij een warme woontrui,” zegt een 64-jarige bewoner van de Dapperbuurt in Amsterdam-Oost die anoniem wil blijven omdat ze niet met haar financiële situatie te koop wil lopen. Zelf kan ze goed tegen de kou, zegt ze, zelfs als ze de thermostaat hartje winter op 17 graden zet.
Nu de gasprijs snel stijgt, dreigen veel meer mensen in de problemen te komen met hun energierekening. Nu al worstelen rond de 550.000 Nederlanders met energiearmoede, zo bleek deze week uit onderzoek van TNO. In haar geval is ze daar tien procent van haar bijstandsuitkering aan kwijt, 80 euro in de maand. “Maar ik vrees dat ik straks op 25 procent uitkom.”
Als huurder is ze afhankelijk van haar huisbaas voor aanpassingen die haar eenkamerwoning energiezuiniger kunnen maken. Ze heeft dubbelglas, maar de sponning is rot, waardoor het tocht. In de winter dekt ze de ramen daarom maar af met handdoeken, net als de grote kier onder de balkondeur.
Stijgende vaste lasten nemen toch al een grote hap uit haar inkomen. “De bijstand is al veel te lang te laag.” Alleen door extreem zuinig te leven en zich veel te ontzeggen komt ze rond met de uitkering waarop ze al jaren is aangewezen omdat ze door haar leeftijd niet meer aan werk komt. “Je kunt wel voedsel kopen, maar niet biologisch.”
Om te besparen op warm water gaat ze maar eens in de drie dagen onder de douche. “Vroeger deden we niet anders. Is het je eigen keuze, dan is dat niet erg. Nu voelt het als een achterstelling.”
Ze wil niet klagen, zegt ze. “Ik ben gelukkig kerngezond.” Dat is maar goed ook, rekent ze voor. Veel ouderen zijn ook nog elk jaar 385 euro kwijt aan het eigen risico. Ze heeft zich gestoord aan de Algemene Politieke Beschouwingen waar premier Mark Rutte zei dat afschaffen van het eigen risico te duur zou worden. “Als ik Rutte hoor zeggen dat het eigen risico gerechtvaardigd is, maakt me dat heel boos.”
Bart van Zoelen