Deze emeritus hoogleraar onderzocht de pest en ontdekte opvallende overeenkomsten met de coronacrisis

Hollandse steden in de Republiek gaven opdracht pektonnen te laten branden op iedere straathoek om de pest te verdrijven. Italiaanse stadstaten slaagden er al twee eeuwen eerder in de zwarte dood vrijwel uit te bannen. Emeritus hoogleraar Toon Kerkhoff schreef er een boek over en ziet parallellen met hoe verschillend landen nu omgaan met de dreiging van covid-19.

Waarom waren de Italianen zo goed in pestbestrijding?

‘De Italianen hadden kolonies dichtbij het Ottomaanse Rijk, zoals de Republiek Ragusa, het huidige Dubrovnik. Hoe de pest zich precies verspreidde, wisten ze niet, maar ze zagen wel dat de ziekte steeds weer met schepen uit de Levant leek mee te komen: oorzaak en gevolg waren zo goed met elkaar te verbinden.

‘Het stadsbestuur van Ragusa besloot daarop schepen met zieke mensen tegen te houden. Dat had geen boodschap aan de toen gangbare gedachte dat de pest iets bovennatuurlijks was, of te maken had met vervuilde lucht. Blijkbaar staken mensen elkaar direct of indirect aan. De aanpak had succes en andere Italiaanse steden en stadstaten volgden snel.

‘Ze richtten gezondheidsdiensten op en bouwden al vroeg lazarettos: doorgaans imposante gebouwen waar mogelijk besmette mensen werden afgezonderd en zieke mensen opgevangen. Nederland heeft zulke grootschalige voorzieningen niet echt gekend. Pas aan het einde van de zeventiende eeuw nam Nederland echte pestmaatregelen. Met succes, want na 1666 is er nooit meer pest geweest.’

Leerden de Hollanders dan niets van de Italianen?

‘De Hollanders moeten geweten hebben van de theorie van contagionisme, dat mensen elkaar via een of andere smetstof aansteken. Een beetje arts bezocht aan het eind van zijn studie de beroemde medische faculteiten van Padua of Bologna.

‘Maar in de protestantse Noordelijke Nederlanden heerste nog lang het idee dat de ‘haestige ziekte’ een straf van God was. Dominees predikten dat ook. Machtige kooplieden zagen juist wel wat in de theorie van de vervuilde lucht uit de Oudheid. In beide gevallen hadden quarantaines en blokkades van het (scheeps)verkeer geen zin. Bovendien vond men het onchristelijk om zieke mensen op te sluiten.

‘Hollandse artsen zaten misschien vast in culturele patronen, of ze wilden iedereen te vriend houden. Ze kwamen met een theorie over de oorzaak van de pest waarmee je alle kanten op kon: God bezoedelde de lucht, en vervolgens staken eenmaal zieke mensen elkaar aan via een smetstof. Daardoor koos iedere stad een andere aanpak. Er was geen samenwerking. Steden wantrouwden elkaar, bang dat anderen hun handel zouden overnemen.’

We hebben momenteel weer te maken met een besmettelijke ziekte, covid-19. Ziet u parallellen?

‘Jazeker, in de Republiek werden de kooplieden boos als een stadsbestuur pestmaatregelen wilde nemen. Kooplieden waren banger voor de effecten van pestmaatregelen op hun handel dan voor de pest zelf. Een stadsbestuur aarzelde soms dagen of weken om toe te geven dat er pest in de stad was. Die belangen spelen nu ook: er is een enorme angst voor economische gevolgen, en terecht natuurlijk. In het begin zweeg China de signalen van de oogarts Li Wenliang dood om paniek te voorkomen. 

‘De voorzichtigheid met naar buiten komen begrijp ik wel. Overheden willen geen paniek en wachten daarom af. Nijmegen schreef in 1664 een pestverordening, waarin stond dat vreemdelingen bij een pestuitbraak de stad niet in mochten. Later dat jaar dook de pest inderdaad op in de stad, maar het stadsbestuur sloot pas twee weken later de stadspoorten. Hoe kon dat? Ik denk dat er ook gebrek was aan goede leiding, aan een bestuur dat met een vuist op tafel sloeg en zei: ‘Zo gaan we het doen, voor het algemeen belang.’ In de Zuidelijke Nederlanden, die direct onder het gezag stonden van een absolutistische vorst, was de pestbestrijding aanzienlijk beter geregeld.’

We kunnen China niet bepaald betichten van een gebrek aan leiding…

‘Dat klopt. Maar het blijft een moeilijke afweging. Een overheid kan het nooit helemaal goed doen, en dat zal altijd wel zo blijven. Inmiddels heeft China de quarantainemaatregelen wel goed geregeld.’

Nederland doet dat heel anders. Hollandse zuinigheid?

‘Kijk, quarantaine is best een gedoe. Waar moeten mensen in quarantaine, en hoe lang? Wat kost het? Wat doen we als mensen toch ziek worden? In de zeventiende eeuw waren we te zuinig om daar lazarettos voor te bouwen, in de achttiende eeuw had de Republiek geen cent te makken. Steden weigerden schepen met zieken botweg en zeelui moesten hun heil maar elders zoeken. Maar die zuinige en harde aanpak werkte wel. Nederland is altijd groot geweest in eenvoudige en goedkope oplossingen.’