De ‘Laatste Leeuw van Caïro’ werd de paria van Egypte

Bijna drie decennia bepaalde hij het leven van de Egyptenaren, om in 2011 te eindigen in een gevangenishospitaal. Veroordeeld tot een jarenlange celstraf. Ziek. Vernederd. Kwetsbaar. Ontdaan van alle privileges waar hij en zijn familie ongeveer dertig jaar lang van hadden genoten.

De ‘Laatste Leeuw van Caïro’ was nog maar een schim van de zelfverzekerde luchtmachtgeneraal die in 1981 de vermoorde Anwar Sadat opvolgde. De zwarte zonnebril waarmee Mubarak na zijn afzetting in de rechtszaal naar ‘zijn’ Egypte keek, en naar zijn buitenlandse vrienden die hun handen van hem hadden afgetrokken, symboliseerde zijn laatste daad van verzet. Tegelijk tekende het ook zijn onmacht.

Mohamed Hosni Sayyid Mubarak (91), Egyptes gevallen dictator, heeft woord gehouden. ‘Dit is mijn land en ik zal sterven op haar grondgebied’, zei hij begin 2011 nog vastberaden, toen miljoenen Egyptenaren woedend zijn vertrek eisten. Van het voorbeeld van zijn Tunesische collega Ben Ali, die na 23 jaar aan de macht vrijwillig in ballingschap ging, moest hij kotsen. Een gewelddadige omverwerping eindigend in de dood, zoals zijn Libische collega Moammar Kadhafi overkwam na 41 jaar op het pluche, achtte Mubarak uitgesloten. Dit was immers ‘zijn’ Egypte.

Gewelddadige protesten

De langstzittende president van Egypte geloofde in 2011 nog heilig dat hij op de oude voet kon doorgaan. Het werd een deceptie. In februari van dat jaar, na gewelddadige protesten, zetten zijn oude legervrienden Mubarak opzij. Hem restte een bestaan in een villa, in Sharm el-Sheikh, en daarna een gevangeniscel.

In zijn laatste week als staatshoofd was ‘De Farao’ al verworden tot een randfiguur, een president die er niet meer toe deed. Officieel nog president, in werkelijkheid ontdaan van de staatsmacht die hij koesterde. Mubarak, de ooit trotse officier, was uitgekotst door miljoenen onderdanen die de vrijheid roken. Zijn machtigste vriend, de VS, liet hem vallen als een baksteen. 

Als Mubarak in die laatste dagen van zijn bewind te zien was, was het slechts op tv-beelden van de toespraken en interviews die vicepresident Omar Suleiman gaf. Egyptes nieuwe sterke man sprak, zij het voor korte tijd, over zijn politieke rol terwijl op de achtergrond nog het staatsportret van Mubarak hing. Mubarak was een staatshoofd geworden zonder werkelijke macht.

Wie had ooit gedacht dat Hosni Mubarak, de machtigste man van het machtigste Arabische land, geveld zou worden door een volksmassa? Mubarak zeker niet. Want als er één Arabische leider was die er heilig in geloofde dat hij op de oude voet kon doorgaan, was hij het wel.

Foute dictator

Dat de president op een Amerikaanse lijst van foute dictators belandde, van het blad Foreign Policy, deerde hem vast niet. Mubarak was nummer 15 van de 23 ergste dictators. Het dodelijke oordeel van de samenstellers: ‘Een seniele en paranoïde autocraat wiens hoofdbezigheid het is om voor eeuwig aan de macht te blijven.’

Kortom, Egypte had een staatshoofd dat ‘zijn eigen schaduw niet vertrouwde’. Mubarak, getrouwd met een half-Britse, gaat nu de geschiedenis in als de langstzittende president van Egypte. Het tekent wat voor een type man hij was: een overlever.

Samen met zijn voorganger Anwar al-Sadat overleefde hij vanaf 1977 de woede van de Arabische wereld vanwege het vredesverdrag met Israël. Een grijze muis, zo op het eerste gezicht, maar in wezen een raspoliticus. Hoeveel van zijn landgenoten hadden in 1981 kunnen bevroeden dat deze man, die in de voetsporen trad van Gamal Abdel Nasser en Sadat, het zo lang zou uithouden?

De gehate noodtoestand, die al zijn hele presidentschap van kracht was, was een belangrijke factor voor zijn overleven. Een flink deel van de 85 miljoen Egyptenaren kende geen andere president dan Hosni Mubarak.

Steunpilaar

Dat Mubarak, geboren in 1928 in het dorpje Kafr El Meselha, het hoogste van het hoogste bereikte, had hij te danken aan zijn steunpilaar Sadat. Toen hij in 1975 werd benoemd tot vicepresident, had hij al een dertigjarige carrière achter de rug in de krijgsmacht. Mubarak vloog onder andere op de Toepolev-bommenwerpers die de Sovjet-Unie leverde. Net als veel officieren kreeg Mubarak zijn opleiding in de Sovjet-Unie, toen de belangrijkste wapenleverancier van Egypte.

Hij schopte het tot commandant van een luchtmachtbasis in de jaren zestig. Mubarak moest toezien hoe zijn technisch inferieure luchtmacht in 1967, tijdens de Zesdaagse Oorlog, grotendeels werd vernietigd door Israël. Na de oorlog was hij belast met de wederopbouw van het krijgsmachtonderdeel.

Vanaf 1972 rees zijn ster snel. De luchtmaarschalk schopte het tot hoogste man van de luchtmacht. In die functie was Mubarak een van de architecten van het succesvolle optreden van Egypte tijdens de Jom Kippoeroorlog van 1973. De luchtmacht revancheerde zich toen voor de afstraffing zes jaar eerder. Het zou een van de redenen zijn geweest voor Sadat om hem in 1975 tot zijn vicepresident te benoemen.

Vrede met Israël

Acht jaar na deze laatste grote Israëlisch-Arabische oorlog, in 1981, werd Mubarak eindelijk president. Wonder boven wonder raakte hij slechts licht gewond toen Sadat tijdens een militaire parade werd neergemaaid door Moslimbroeders. Nog altijd gaan er geruchten in Egypte dat Mubarak eigenlijk achter de moordpartij zat.

Als president verstevigde hij in de jaren daarna de omstreden vrede met Israël. Mubarak werd zelfs, samen met Saoedi-Arabië, de belangrijkste steunpilaar van Washington in de onrustige regio. De Egyptische machthebbers werden daarvoor ruim beloond door de VS. Na Israël kreeg Egypte de meeste militaire steun van de Amerikanen: 1,3 miljard dollar per jaar. 

Maar net als zoveel andere Arabische heersers werd Mubarak in de loop van de jaren het voorbeeld van een falende politiek. Zijn presidentschap werd vereenzelvigd met corruptie, wanbeleid en onderdrukking. In die turbulente weken begin 2011 vol politieke onrust, bleven alleen zijn Saoedische vrienden hem tot het laatst steunen. In een telefoongesprek met president Obama waarschuwde koning Abdullah de VS toen om de druk op Mubarak niet te verhogen.

Paria in Egypte

Het pleit was beslecht, Mubarak was een paria geworden die zijn koffers diende te pakken. Als president in ruste, in zijn tijdelijke villa in Sjarm el-Sjeikh, kon Mubarak zich afvragen waarom hij niet eerder was afgetreden. Want zou het Egyptische volk ook zo woedend zijn als hij al in 2000 of 2005 tijdig de macht had overdragen aan zoonlief Gamal?

Vernederingen bleven Mubarak ook na zijn afzetting niet bespaard. Al een halfjaar na zijn val moest hij terechtstaan voor zijn aandeel bij de dood van demonstranten in februari. Ook zijn zoons, onder wie troonopvolger Gamal, werden aangeklaagd. Mubarak deed bij het begin van de rechtszaak een ‘Demjanjunkje’: gelegen in een bed, de ogen gesloten en verscholen achter een zonnebril, verscheen hij in de kooi van de verdachten in de rechtszaal.

De boodschap aan de rechters en de rest van het land was duidelijk: dit was een oud-staatsman, die vanwege zijn maagkanker te ziek was om te worden berecht. Ook voerden zijn advocaten aan dat Mubarak niet kon worden vervolgd. De president was in hun ogen nooit formeel afgetreden in 2011, waardoor hij als staatshoofd nog steeds immuniteit had.

Vrijlating

In 2012 oordeelden de rechters dat de oud-president schuldig was aan het niet stoppen van het neerschieten van betogers. Van andere aanklachten, zoals moord en fraude, werd hij niet schuldig bevonden. De levenslange veroordeling die hij kreeg en de talloze juridische procedures die in de jaren daarna volgden, zouden hierna zijn gezondheidstoestand verder hebben verslechterd. Mubarak kwam uiteindelijk in 2017 vrij, nadat een hoge rechtbank hem vrijsprak van de aanklacht dat hij had samengezworen om demonstranten te laten doodschieten.  

Tekenend voor Mubaraks gemoedstoestand en het niet kunnen bevatten dat hij het niet meer voor het zeggen had, was dat hij na zijn eerste veroordeling urenlang weigerde in de helikopter te stappen. Terug naar zijn Torahgevangenis. Egypte’s machtigste man, 29 jaar lang, wilde naar het veel betere militaire ziekenhuis buiten Caïro. Hosni Mubarak was geëindigd als een veroordeeld man, gebroken en bovenal verbitterd. In 2020 blies hij zijn laatste adem uit, beland op de mestvaalt van de geschiedenis.