In Egypte dreigt een bevolkingsexplosie, met alle negatieve gevolgen van dien

Als er één land aan Middellandse Zee mede de veiligheid van Europa zal bepalen, is het Egypte. Geopolitiek is het de maritieme poort tussen Europa en Azië. Tezelfdertijd vormt Egypte een dam tussen het geweld in het Midden-Oosten en de onrust in Afrika. Als die dam het zou begeven, kijken we aan tegen een aaneengesloten brandhaard die zich uitstrekt van het Turkse hoogland tot de Golf van Guinee. De kans dat Egypte het ooit begeeft, moeten we serieus nemen. Want hoewel het land sinds 2014 met strakke hand geregeerd wordt door president Abdul Fatah al-Sisi, kreunt het onder bevolkingsdruk, waterschaarste en economische onzekerheid. Sisi probeert zijn positie te versterken door relaties uit te bouwen met Rusland en China, maar dat lost de binnenlandse problemen allerminst op.

"Op het Tahrirplein in 2011 hoopten we vrijheid te zaaien, maar we hebben een dictatuur geoogst. Sinds generaal Sisi aan de macht is, werden 60.000 dissidenten achter de tralies gezet, is de oppositie vermorzeld en wordt het internet in de gaten gehouden."

Ik zit nog maar een half uur in het vliegtuig naar Egypte en blijk me tussen enkele politieke activisten te bevinden, onder wie een koppel dat na het aantreden van Sisi naar Europa trok. "De geest van de Arabische lente is niet verdwenen", vertellen ze me. "Maar houdt zich voorlopig schuil in het buitenland. Vroeg of laat keert ze terug en dan zal Egypte veranderen. Sisi probeert van ons land een militaire staat te maken, maar de bevolking zal het niet pikken. Sinds 2011 is zij zich bewust van haar kracht."

Aangekomen in Caïro, springen drie zaken in het oog: de enorme borden met het portret van de generaal-president, de overal aanwezige soldaten én de wildgroei aan hoogbouw in rode baksteen en beton die sinds mijn laatste bezoek terrein heeft gewonnen. Caïro telt elf miljoen mensen en vorig jaar kwam daar een half miljoen inwoners bij. De verstedelijking graait om zich heen als een vraatzuchtig monster, letterlijk bijna, want elke dag worden percelen vruchtbare kleigrond opgeofferd. Op het platteland zie je tussen de dadelpalmen stenen huizen verrijzen. Al naar gelang je het stadscentrum nadert, zijn daar verdiepingen bovenop geplaatst, tot ze, soms tien hoog, tegen elkaar opkruipen en een labyrint van steegjes vormen.

Snelkookpan

De bevolking van Egypte zal aangroeien van 96 miljoen vandaag tot 120 miljoen in 2030. Dat betekent jaarlijks een toename van meer dan een miljoen mensen, ondanks het feit dat er elk jaar slechts 300.000 banen bijkomen. Waar komt dat hoge geboortecijfer vandaan? Mensen in Egypte verdienen gemiddeld 180 euro per maand en toch worden er meer kinderen geboren. Ik rijd naar Dasjoer, een satellietstad van Caïro. De theehuizen zitten tjokvol rokende mannen. Jongens op scooters trekken uitbundig op door de modder.

Ik heb afgesproken met Amina Omar, een sociologe die me op sleeptouw neemt door Dasjoer. Hoe legt zij de bevolkingsgroei uit? "Je hoeft het niet te zoeken in religie. Er zijn conservatieve predikers die niet van voorbehoedsmiddelen willen weten, maar in de meeste gemeenschappen wordt daar niet moeilijk over gedaan."

Wat zijn dan de verklaringen? "Door de armoede zien veel ouders kinderen als een vorm van rijkdom, want ze helpen op het veld, zetten de zaak voort en bieden zorg op hun oude dag. En daarbij werkt slechts tien procent van de vrouwen buitenshuis, zodat er geen gebrek is aan opvang."

De Nijlvallei is een ader die op springen staat: opgewonden en pulserend. De groene vallei slibt dicht tot een grauwe sleuf van mensen, modder en armoede. Enkel de omliggende woestijn biedt stilte. Op het plateau van de Rode Piramide bij Dasjoer ben ik alleen met het drieduizend jaar oude brok megalomanie, afgezien van een soldaat in een te groot uniform. Egypte is een demografische snelkookpan, bedenk ik me. De president-generaal probeert met militaire macht het deksel op de pan te houden, maar, zo leert mij althans de geschiedenis, vroeg of laat wordt die situatie onhoudbaar en blaast het deksel van de ketel. Ik moet denken aan een uitspraak van een Grieks-Egyptische heerser Ptolemaeus II: 'Geen enkel leger kan een hongerige bevolking in bedwang houden.'

Baladibroden

Was de opstand op het Tahrirplein in 2011 een voorbode van grotere onrust? Toen stonden vooral jonge stedelingen op de barricade. Sindsdien zijn de grieven ook op het platteland toegenomen. Sisi's overheid heeft er paal en perk gesteld aan subsidies en broodtoelages. Een gezin geeft hier tot veertig procent van het budget uit aan eten en de voedselprijzen zijn vorig jaar met twintig procent gestegen. Alle ingrediënten voor revolutie zijn aanwezig: werkloze mannen, inflatie en een overheid die de middelen niet heeft om de ontbering te verlichten.

En toch, zodra het regenen tijdens mijn bezoek aan Dasjoer ophield, werden de zeilen van de marktstalletjes weggetrokken en verscheen een overdaad aan fruit, groenten en brood. Ezelkarren manoeuvreerden zich opnieuw tussen de brommers en de auto's. Het straatbeeld was er uitbundig.

Lees verder na onderstaande afbeelding.

Dat geldt ook voor de buitenwijken van Caïro. Ze zijn overbevolkt, maar desondanks zijn de smalle stegen ordelijk en gonzen ze van bedrijvigheid. Hier heb ik een afspraak met de jonge bakker Amr. Hij bakt baladibroden die als hete deegblazen heerlijk geurend zijn oven uitrollen. We drinken thee op krukjes voor zijn werkplaats. In een mum van tijd schuiven zeven andere mannen aan.

Waarom zijn de Egyptenaren niet opstandiger? Waarom komt er geen nieuwe revolutie? "Het leven is zwaarder en vooral duurder geworden," zegt Amr, "Maar mensen lijden geen honger. Ze stellen aankopen uit en onderschat niet hoe iedereen elkaar helpt. Als iemand uit de buurt mij niet kan betalen, is dat niet erg. Ze betalen later, of doen iets anders in ruil. Wat de staat voor ons doet? Niets, en dat zijn we gewend."

Worden mensen niet opstandig, probeer ik. "Heeft dat zin?", riposteert Amr. "De vorige opstand is niet gelukt. We kunnen onze eigen wijk op stelten zetten, maar dan berokkenen we ons zelf schade." Het mannengezelschap knikt instemmend. "We moeten geduldig zijn. We kunnen niet veel doen. President Sisi zorgt voor veiligheid, maar brengt hij ook welvaart? Vroeg of laat zal er een echte leider opstaan die het land zal hervormen."

Bedoelen ze daarmee een leider als Mohamed Morsi? Tot hij door de generaal-president in de gevangenis werd gezet, was Morsi de populaire kopman van het Moslimbroederschap, een religieuze beweging die bekendstaat om zijn liefdadigheid. Het is een schande dat Morsi werd opgesloten, beaamt het hele gezelschap.

Even erna toets ik mijn ideeën bij enkele diplomaten op het terras van het Al Gezirah-hotel. Dit werd in de negentiende eeuw als e paleis opgetrokken door de Kedive Ismail Pascha, een hervormingsgezinde leider, die zijn land beloofde te industrialiseren. Hier voerde Giuseppe Verdi zijn opera Aïda op, ter gelegenheid van de opening van het Suezkanaal. Het was geen toeval dat president Sisi het jacht van de Kedive onlangs gebruikte om een nieuwe vaargeul van dat Suezkanaal te openen.

"Sisi wil een groot leider worden", begint een van de diplomaten, "Hij beseft dat hij aan de macht is gekomen door zich in de regio onmisbaar te maken. Israël en de Verenigde Staten steunen hem in de strijd tegen terreur. Maar hij weet dat hij niet kan aanblijven zonder economisch succes. Hij moet iets doen aan de bevolkingsgroei en de werkloosheid."

"Sisi meet zich graag het aura van een farao aan", stelt een andere diplomaat, "Je ziet hem zelfs verschijnen op affiches met de sfinx op de achtergrond. Maar we vermoeden dat hij realistisch genoeg is om in te zien dat een personencultus hem niet veel zal opleveren als zijn economische resultaten niet volgen. Daar is haast bij. Egypte kijkt nu al aan tegen een enorme staatsschuld. Daartegenover staat dat er een groot aardgasveld voor de kust in ontwikkeling is dat hem jaarlijks miljarden kan opleveren. Egypte trekt ook wat investeringen aan, uit China bijvoorbeeld."

Mijn gesprekspartners lijken een revolutie onwaarschijnlijk te vinden, maar wat op langere termijn? De Amerikaanse journalist Robert Kaplan drukte me ooit op het hart dat Egypte minder vatbaar is voor het soort van onrust dat men elders in het Midden-Oosten aantreft, omdat het een homogeen land is. Meer dan negentig procent van de bevolking is soennitisch. Ik ben er niet zo gerust op. Radicale moslims worden steeds vaker opgehitst tegen de kleine minderheid van christelijke Kopten. Dit zal misschien niet meteen tot een burgeroorlog leiden, maar het destabiliseert het land. De politieke versplintering van Egypte is al aan de gang. President Sisi heeft de macht, maar tachtig lokale partijen dingen naar een zetel in het parlement. Neem Sisi weg en het is lang niet zeker of je een democratie in de plaats krijgt.

Winterpaleis

Wat me vooral zorgen baart, is de economische toekomst. De economische pijngrens is misschien nog niet bereikt, maar de boerenbevolking wordt steeds harder getroffen door schaarste. Watertekort is een gigantisch probleem. Door het veranderende neerslagpatroon zal de Nijl ook steeds wispelturiger worden, met tijden van grote droogte en tijden van veel heviger overstromingen. Tezelfdertijd vreet het zoute water van de Middellandse Zee verder en verder in de vruchtbare delta, doordat de zeespiegel stijgt en doordat amper tien procent van het zoete water van de Nijl de kust bereikt. Tegen het einde van de eeuw zou een groot deel van de delta onder de zeespiegel komen te liggen.

"Ik weet niet meer wat te doen", zucht Essam. "Enkele jaren geleden kon ik hier nog groenten, katoen en klaver verbouwen, maar nu groeit er amper wat. De grond is te zeer aangetast door zeewater. Het is ook veel warmer de laatste tijd en vooral de groenten hebben te lijden."

Essam is een van de miljoenen keuterboeren in de delta en woont in omstandigheden die, afgezien van een kleurentelevisie, een brommer en een smartphone, niet veel verschillen van die van de Egyptische boeren duizenden jaren geleden. Zijn huis is opgetrokken uit modderbrikken. Zijn perceeltje bewerkt hij met een ezel en zijn eigen spierkracht. In de schaduw van dadelpalmen staart Essam voor zich uit. "Ik zal naar de stad moeten verhuizen, maar niemand wil mijn veld nog kopen."

Waar zit Europa? Egypte is cruciaal voor ons. Meer dan de helft van de koopvaardij naar Antwerpen en Rotterdam passeert het Suezkanaal. Het falen van Egypte zou ons opzadelen met een geopolitieke nachtmerrie en een nog grotere migratiedruk. Waar zijn onze universiteiten die de landbouw duurzamer kunnen helpen maken? Waar zijn onze bedrijven om banen te creëren? De Europese investeringen nemen af, nét nu Egypte ze nodig heeft. De Egyptenaren zelf willen niets liever dan meer Europese aanwezigheid. De gastvrijheid was ontwapenend. Overal klonk 'Welkom'.

De Europeanen vond ik vooral goed verstopt in luxehotels, zoals het Winterpaleis in Luxor, bang voor terroristen. Het hotel dat ooit nog een baken was van Europese fierheid, invloed en beschaving, met bezoekers als Winston Churchill en Agatha Christie, werd nu vooral bevolkt door onverschillige Europeanen, voor wie Egypte niet meer betekent dan een bezoek aan een pyramide en een iPad-romannetje aan de rand van het zwembad. Die onverschilligheid kan ons wel eens opbreken. Implodeert Egypte, dan kunnen we stabiliteit in de regio vergeten.

De namen van de activist en de diplomaten zijn bij de redactie bekend.

Lees hier de andere delen uit de reisserie van Jonathan Holslag