Philippe Remarque bouwde een zin van een duizelingwekkende complexiteit

De vorige keer had ik het over een zin die Volkskrantbaas Philippe Remarque in het radioprogramma De Taalstaat gebezigd had: 'Dat was de mail die ik had gehoopt nooit te zullen ontvangen.' Ik merkte op dat het een mooi voorbeeld van 'extractie' was: het woordje 'die' hoort qua betekenis bij 'ontvangen.' Maar die zin bevat nog veel meer moois.

Wat denkt u bijvoorbeeld van 'ik had gehoopt die nooit te zullen ontvangen'? Niks bijzonders, zult u zeggen: als je een voltooid verleden tijd hebt ('had gehoopt'), dan heb je vaker een zogeheten 'irrealisbetekenis.' De zin beschrijft dan iets wat niet gebeurd is.

Irrealis

Maar wacht: er staat dan wel 'ik had gehoopt,' maar dat hopen heeft daadwerkelijk plaatsgehad. Daar is niks irreëels aan. Hoe zit dat dan? Welnu, het lijkt erop dat de irrealis dan betrekking heeft op de bijzin: 'Ik had gehoopt die mail te nooit te ontvangen, maar ik heb hem wel ontvangen.'

Als je hierover nadenkt is het van een duizelingwekkende complexiteit: je hebt een voltooid verleden tijd ('had gehoopt'), die roept een irrealis op, die gaat over op de bijzin, daar staat al een ontkenning in ('nooit'), dus je krijgt een betekenis dat het nooit ontvangen van de mail niet gebeurd is.

En dan zei Remarque ook nog 'nooit te zullen ontvangen,' dus het is niet eens het nooit ontvangen van de mail dat geen werkelijkheid is, maar het nooit zúllen ontvangen. Is dat niet fout dan? Nee, want vanuit het perspectief van het verleden (toen hij dat hoopte) ging het over de toekomst, die nu anders heeft uitgepakt dan hij toen dacht.

In onze taalrubriek helderen Peter-Arno Coppen en Ton den Boon grammaticale geschillen, etymologische enigma's en andere taaltwijfels voor u op. Zelf een taalvraag stellen? Mail naar p.a.coppen@let.ru.nl.

De column waarin Peter-Arno Coppen een voorzichtig begin maakte met de ontleding van de syntactische acrobatiek van Philippe Remarque leest u hier terug.