Zelfs de huiskamer van AFM-bestuursvoorzitter Merel van Vroonhoven is niet gevrijwaard van de bitcoingekte. Haar zoon van 13 heeft schoolgenoten die beleggen in cryptovaluta, vertelt de baas van de financiële waakhond van Nederland. Ook over de gevaren die kleven aan die 'hype', zoals zij het noemt, kan hij al meepraten. Een jongen uit de derde klas verloor laatst 3.000 euro aan de bitcoin.

Dat zo'n riskante belegging ook bij zo'n jong publiek kan aanslaan, is geen toeval. Van Vroonhoven noemt het 'de gamification van de financiële sector'. 'Financiële producten, zoals cryptovaluta of binaire opties - wat zeer risicovolle producten zijn - worden aan de man gebracht met verleidingstechnieken die we kennen uit de wereld van de games en de online gokindustrie.'

Veel jongeren slaan zulke waarschuwingen van centralebankpresidenten en andere toezichthouders in de wind. 'Die waarschuwingen komen van mensen die niets van de achterliggende technologie weten. Jongeren doen die af als meningen uit Jurassic Park', zegt ze. Ze vindt dat gevaarlijk. 'Het onderscheid tussen financiële producten en gokken vervaagt. Maar beleggingsproducten zijn geen games, en de bitcoin is geen spelletje. Mijn zorg is dat met name de jongere generatie, die hiermee opgroeit, het verschil niet langer ziet.'

De psychologische trucjes van gewiekste aanbieders van riskante beleggingen zijn dan ook een van de aandachtspunten in de toezichtagenda die de AFM vandaag presenteert. Voorheen was 'transparantie' het toverwoord bij de financiële waakhond. Als de consument maar eerlijk en goed zou worden voorgelicht, kon die zelf wel uitmaken wat goed voor hem was. Maar inmiddels weten we dat transparantie alleen niet doorslaggevend is, legt Van Vroonhoven uit. Mensen handelen vaak irrationeel, ze laten zich maar wat graag verleiden of moeten onder druk van de omstandigheden keuzes maken.

U waarschuwt voor de risico's, maar mensen zien hun geld wegkwijnen op een spaarrekening. Is het dan niet logisch dat ze meer rendement willen?

'Natuurlijk, maar wij hebben daar onderzoek naar gedaan, en dan blijkt dat Nederlanders zich op twee manieren vergissen. Ten eerste schatten ze de rente, dat wat hun geld eigenlijk zou moeten opleveren, te hoog in. Ze denken dat de rente op dit moment 3,4 procent bedraagt. In werkelijkheid is die veel lager.

'Dat leidt tot een tweede fout: risico's worden onderschat. Als een financieel product wordt aangeprezen met een rendement van 5 procent denken ze: 'dat is niet zo hoog, dus helemaal niet zo'n groot risico'. Maar afgezet tegen de echte rentestand is dat wel degelijk een hoge rente, en dus een hoog risico. Kijk naar crowdfunding. Mensen schatten de risico's dat je je geld verliest daarop lager in dan bij beleggen in aandelen.'

Financiële overmoed is van alle tijden. Wat is er nieuw aan de huidige riskante beleggingen?

'Het is de combinatie van de lage rente met technologische ontwikkelingen die ook nog eens grensoverschrijdend is. De combinatie van die drie leidt tot nieuwe kansen, maar ook nieuwe risico's.

'Neem die gamification. Die bedrijven nemen daarvoor bewust mensen aan uit de gaming-industrie. Op Cyprus zitten bijvoorbeeld een aantal hele actieve Israëlische bedrijven die mensen uit die sector in dienst hebben. Hun apps zijn prachtig. Het komt betrouwbaar over, en het is heel makkelijk. Het kopen van een riskant financieel product wordt net zo gemakkelijk gemaakt als het boeken van een hotelkamer.

'Dat is voor jongeren heel herkenbaar, maar ook ouderen vinden dit aantrekkelijk. Niet voor niets gaan wij hier dit jaar samen met verslavingsdeskundigen onderzoek naar doen. We willen beter begrijpen hoe mensen precies worden verleid.'

We worden gemanipuleerd. Dat klinkt eng, maar kunt u een voorbeeld noemen van zo'n techniek?

'Als je op je computer de zoekopdracht 'starten met beleggen' intikt, kom je al snel uit bij sites die zichzelf aanprijzen met 'beginnen met CfD's'. Dat zijn contracts for difference, uiterst riskante derivaten die totaal niet geschikt zijn voor beginnende beleggers. Maar dan krijg je eerst een gratis demoversie aangeboden om te oefenen, zonder dat je direct geld kunt verliezen. Zoals ik al zei: net als in een game. Vervolgens voelen mensen zich ervaren, en krijgen ze te veel zelfvertrouwen. Een andere tactiek is om bekende mensen - popsterren, voetballers - zo'n product te laten aanbevelen, zoals Paris Hilton die de bitcoin aanprees.'

De lage rente maakt niet alleen beleggen aantrekkelijk, maar ook geld lenen.

'Waar het écht gevaarlijk wordt, is de combinatie van die twee. Mensen gaan dan extra geld lenen om dat vervolgens in dit soort financiële producten te beleggen. Neem studenten. Die kunnen nu geld lenen tegen 0 procent rente. Sommigen gebruiken dat om in bitcoins te beleggen. Eigenlijk ben je dan weer terug bij wat wij jaren geleden de legiolease-producten noemden. Beleggen met geleend geld.'

Het regent natuurlijk pijnlijke voorbeelden. Maar hoeveel Nederlanders trappen nu echt in deze valkuil?

'Het gaat ons meer om de explosiviteit van de groei van dit soort producten, dan absolute aantallen. Neem binaire opties. Aanvankelijk dachten we: dat is een slecht product, maar enkel interessant voor een hele kleine groep. Vervolgens zie je het alsnog hard groeien.

'We zien in heel Europa een forse stijging van het aantal meldingen over riskante beleggingsproducten. Als wij nu een product zien dat snel in omvang toeneemt, grijpen wij het liefst direct in. Omdat we uit het verleden weten dat financiële producten waarvan ineens heel veel wordt verkocht, meestal niet in het belang van de klanten zijn. Denk aan de woekerpolissen. Natuurlijk kun je dat dan achteraf proberen te repareren, maar voorkomen is beter.'

Nieuwe Europese regelgeving maakt het sinds dit jaar makkelijker om financiële producten helemaal te verbieden. Wat let u?

'Voordat je zoiets doet, moet je eerst de belanghebbenden de mogelijkheid geven te reageren. Daar zijn we in Europees verband nu mee bezig op het terrein van binaire opties en contracts for difference. Daarna zullen wij een besluit voorbereiden.'

Maar u waarschuwt hier al jaren tegen.

'Onze inzet is ook dat we de binaire opties willen verbieden. Contracts for difference willen we aan banden leggen, vooral waar hierin belegd wordt met een hefboom. Er zijn voorbeelden van Nederlanders die daar alles mee kwijtraken. Dan denk je: hoe kun je nou zo stom zijn.

'Maar als je ziet hoe ze dat doen: dat gaat heel slim, met heel persoonlijke telefoontjes. Net als bij de boiler rooms. Ook die zien wij trouwens weer fors opkomen. Het afgelopen jaar bedroeg de schade hierdoor 6,1 miljoen euro. Een jaar eerder was dat nog 1,4 miljoen euro, minder dan een kwart.'

En de bitcoin? Die wordt enkel gebruikt om te speculeren. Moet die dan niet verboden worden?

'Cryptovaluta en daaraan gerelateerde initial coin offerings zijn misschien nog wel riskanter dan binaire opties. Cryptovaluta als de bitcoin zijn ontstaan als alternatief betaalmiddel, maar worden nu vooral gebruikt voor speculatie. De kleine hoeveelheid betaaltransacties met deze valuta staat totaal niet in verhouding tot de enorme koersstijging.

'Maar verbieden is moeilijk, omdat cryptomunten niet aan de definitie van financieel product voldoen. Als we van vandaag op morgen zeggen: 'we verbieden dit', dan werkt het ook niet. Dat hebben we gezien met initial coin offerings in China en Zuid-Korea. Door de opkomst van het internet kun je minder dan ooit een hek om je land zetten.'

De AFM, dat is het establishment. Als dat waarschuwt voor ontwikkelingen als de bitcoin, voedt dat slechts de rebelse geest.

'Toch blijven we het doen. We zien nu een gigantische fear of missing out, angst om de boot te missen. In oktober hadden volgens een peiling 135 duizend Nederlanders bitcoins. Nog eens 150 duizend mensen overwogen het. Ik vermoed dat dat er nu alweer veel meer zijn. Het is hét onderwerp op verjaardagsfeestjes. Ik zou ze willen zeggen: stop daar je geld niet in. De kans is groot dat je het kwijtraakt. Vernieuwing in de financiële sector is goed, en we accommoderen dat als toezichthouder waar we kunnen. Maar het moet wel in het belang van de klant zijn.'

De gebruikelijke reflex is: in crisistijd krijgt de toezichthouder er banen bij, in tijden van hoogconjunctuur komt het budget onder druk te staan.

'Laten we niet in die valkuil stappen. Nu het beter gaat met de economie, moeten we niet weer gaan dereguleren. Ja, die verleiding is er zeker. Maar juist in tijden van economische groei moeten we als toezichthouder extra waakzaam zijn. Dat betekent niet dat we niet met onze tijd mee moeten gaan. Zo nemen we tegenwoordig veel gedragspsychologen aan. We gaan dat ook met een aantal mensen uit de game-industrie doen.'

1. Gratis demo
Voordat er echt geld op het spel komt te staan, kunnen aspirant beleggers eerst een 'gratis demo' spelen. Net als bij een computergame. Dat zorgt voor zelfvertrouwen - en met een beetje pech roekeloosheid

2. Impulsaankopen
Gedragspsychologen weten: over een belangrijke financiële beslissing moet je eigenlijk altijd een nachtje slapen. De aanbieders van riskante beleggingen stimuleren het omgekeerde. Zoals één aanbieder het formuleert: 'Eén klik, 60 seconden, 90 procent winst.'

3. Korting!
Wie nu bijvoorbeeld 500 euro steekt in binaire opties, krijgt 50 euro extra tegoed. Gratis en voor niets.

4. Beroemdheden
Van Boef tot Paris Hilton tot Wayne Rooney: stuk voor stuk hebben ze cryptovaluta of andere riskante beleggingen aanbevolen.