De gekozen burgemeester, komt die wel?

In de Tweede Kamer wordt vandaag de volgende stap gezet op de lange weg, die het mogelijk moet maken dat de regering (kabinet en staatshoofd) geen rol meer speelt bij de benoeming van een burgemeester (of de commissaris van de koning).

Jaren is er over gediscussieerd, talloze pogingen zijn ondernomen, maar steeds stuitten de voorstanders van verandering op de extra zware procedure, die een grondwetswijziging vraagt.

In 2005 leek het er dan toch van te komen. De toenmalige minister voor bestuurlijke vernieuwing, nu fractievoorzitter van D66 in de Eerste Kamer, Thom de Graaf leed een smadelijke nederlaag in wat de Nacht van Van Thijn ging heten.

 PvdA-senator Ed van Thijn wist genoeg fractieleden achter zijn bezwaren te krijgen om het voorstel-De Graaf te doen sneuvelen. Volgens de oud-burgemeester van Amsterdam en voormalig minister van binnenlandse zaken werd in het voorstel te zeer voorgesorteerd op een door de burgers te kiezen burgemeester. Hoezeer De Graaf zich ook opwond en hoezeer hij ook volhield dat de PvdA er een andere, geheime agenda op nahield, het voorstel strandde.

Terughoudend

De Graaf gaf de pijp aan Maarten (alhoewel hij zich niet hield aan de bij zijn aftreden uitgesproken belofte voor zijn zeventigste niet terug te keren in de Nederlandse politiek). Maar zijn partij ging door. D66 diende onder het vorige kabinet opnieuw een voorstel in de Grondwet te wijzigen, maar dit keer werd er wijselijk zeer terughoudend gedaan zodra de vraag gesteld werd hoe de benoeming dan wel vorm gegeven moest worden. Van doorslaggevend belang voor de toekomst van het voorstel was dat inmiddels het CDA het verzet tegen wijziging van de Grondwet had laten varen.

Tijdens Rutte II aanvaardde zowel Tweede als Eerste Kamer het D66-initiatief, zodat nu, 2,5 maand na het aantreden van Rutte III, het parlement het voorstel in tweede lezing zal behandelen. Pas als in beide Kamers een twee derde meerderheid is, is artikel 131 uit de Grondwet.

Die meerderheid zal er met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid komen. De regeringspartijen zijn in ieder geval niet het probleem. In het regeerakkoord werd aangekondigd dat ‘de behandeling van het voorstel tot Grondwetswijziging wordt voortgezet’, hetgeen zoveel wil betekenen als ‘de coalitie steunt het voorstel van D66’.

Goedmakertje

De passage in het regeerakkoord werd onmiddellijk breed uitgelegd als een offer aan de idealen van D66. De partij moest immers in de formatie aanvaarden dat het raadgevend referendum geschrapt wordt. Een goedmakertje, maar een goedmakertje met een ongewisse uitkomst.

“Wij zullen voor stemmen”, zegt CDA-Kamerlid Harry van der Molen. Maar hij voegt er een cruciale zin aan toe. Belangrijk is, aldus Van der Molen, dat D66 geen voorschot neemt op de toekomstige burgemeestersverkiezing. Het bezwaar kortom, dat Ed van Thijn dertien jaar geleden te elfder ure op tafel legde, zal nu niet opdoemen.

Er ontstaat daardoor wel een klassiek geval van de oude schoenen die weggegooid worden voor er een nieuw paar onder de kapstok staat te glimmen. Partijen kunnen wel een idee hebben hoe voortaan burgemeesters te benoemen, maar iedereen houdt zijn kruit droog om voor eventjes D66 haar zin te geven.

Over een nieuwe manier om burgemeesters te benoemen bestaat geen begin van overeenstemming tussen de verschillende politieke partijen. D66 pleitte dan wel vanaf haar oprichting voor de gekozen burgemeester, inmiddels verschilt de benoemingsprocedure al fundamenteel met hoe het in de jaren zestig ging. De benoeming was destijds en nog veel jaren daarna een zaak van de landelijke politieke partijen, en met name van de grote drie PvdA, CDA en VVD. Zij hadden ieder een Kamerlid dat de burgemeesterbenoemingen nauwgezet in de gaten hield en bij wie je moest zijn als partijgenoot met ambities. Een gesloten circuit waar de buitenstaander, laat staan de kiezer in de gemeente geen enkele invloed op had.

Partijloos

Inmiddels bepaalt in de praktijk de gemeenteraad wie de komende jaren onder meer zijn vergaderingen voor zal gaan zitten. Landelijke partijen kunnen proberen invloed uit te oefenen, garanties dat het ook zo gebeurt als het Binnenhof zou wensen zijn er niet meer. Het aantal burgemeesters afkomstig uit de traditionele grote drie partijen neemt dan ook gestaag af. Sterker, het aantal burgemeesters zonder welke partijpolitieke achtergrond dan ook neemt toe.

Is de rechtstreeks gekozen burgemeester dan eigenlijk nog wel zo’n logische volgende stap? Een gekozen burgemeester is immers een gevaar voor de ook in de Grondwet opgenomen bepaling dat de gemeenteraad het hoogste orgaan is in een gemeenten. Een rechtstreeks gekozen burgemeester en een rechtstreeks gekozen raad zullen vechten om de hegemonie, met alle risico’s van dien voor het gebouw van Thorbecke.

D66-Kamerlid Rob Jetten kijkt wel uit het huidige debat te veel te vermengen met dergelijke mogelijke varianten en mogelijke bezwaren. Hij leerde van partijgenoot Thom de Graaf. Zijn voorstel is niet meer dan ‘een startschot’ voor een ‘brede politieke discussie’, stelt hij desgevraagd en uiterst omzichtig.

Het CDA neemt in de schriftelijke voorbereiding van het debat van vandaag wel een voorschot op die discussie. Kan de indiener bevestigen dat een mogelijke nieuwe procedure rond de benoeming van de burgemeester de onafhankelijkheid en de onpartijdigheid van de burgemeester overeind laat?, vragen de christen-democraten.

Bierviltje

Hoe onafhankelijk en onpartijdig is iemand die rechtstreeks door de kiezer wordt gekozen? “Ja, daar zit spanning op”, erkent Van der Molen. Het is goed mogelijk dat het CDA de huidige wijze van benoemen in stand wil houden en wil vastleggen in de ooit te maken nieuwe wet. Dat D66 uiteindelijk bij de echte finish ook de gekozen burgemeester binnensleept, is nog maar zeer de vraag. Sterker, afgaande op de standpunten van politieke partijen is de kans daarop miniem. Ondanks het feit dat er wellicht binnenkort geen wijziging meer voor nodig is van de Grondwet.

Jetten ziet dat wel in. “Er is wellicht een variant mogelijk waarin de gemeenteraad een belangrijke rol blijft spelen in de benoeming”, zegt Jetten, wellicht een beetje tegen beter weten in. “Maar nogmaals: het is een zaak van lange adem.”

CDA’er Van der Molen is ieder geval dat met Jetten eens. “Je kunt niet even achterop een bierviltje een nieuwe benoemingsprocedure maken”, zegt hij.

Of er nog deze kabinetsperiode meer duidelijkheid komt? Jetten: “Ik moet eerst dit voorstel door het parlement zien te loodsen.”