Direct naar artikelinhoud

Wat beweegt de noordelijke neonazi?

Onder politiebegeleiding marcheert de NMR in het begin nog rustig door Gotenburg.Beeld anp

De neonazistische NMR, de 'Scandinavische verzetsbeweging', wint al een paar jaar aan invloed. En met hen andere extreem-rechtse groeperingen in Europa. Wie zijn deze extremisten? En hoe belanden ze in dit milieu? Het verhaal van Robert Örell.

Misschien had het voorkomen kunnen worden als iemand had opgemerkt dat hij gewoon een bril nodig had. Tegen de tijd dat Robert Örell van school kwam ging hij door het leven als een neonazi. Hij sloot zich aan bij een groeiende groep.

Robert ÖrellBeeld rv

In 2016 maakte de neonazistische organisatie NMR, de Nordiska Motståndsrörelsen of Scandinavische verzetsbeweging, zich in Zweden meer dan 2700 keer kenbaar met demonstraties en andere vormen van propaganda. In 2008 was dat nog 184 keer, volgens de statistieken van Expo, dat onderzoek doet naar rechts-extremisme in Zweden. Het gemiddelde aantal NMR-manifestaties per Zweedse gemeente groeide in minder dan een decennium van jaarlijks één naar acht.

Heavy metal

Örell (37) werkt tegenwoordig voor Exit, een organisatie die rechts-extremisten helpt bij het verlaten van hun radicale milieu. Als ervaringsdeskundige begeleidt hij, samen met een team specialisten, jaarlijks tientallen mannen bij de breuk met hun extremistische omgeving. Zonder reserve spreekt hij over zijn eigen achtergrond. Pas in het negende jaar van zijn schoolcarrière, vertelt Örell, werd zijn slechtziendheid vastgesteld.

De jaren voorafgaand aan die diagnose voelden voor hem als een aaneenschakeling van mislukkingen. Of het met zijn eigen competitieve aard te maken had of met de ambities van zijn ouders, Örell wist zich geen raad met dit falen. Wat was zijn identiteit? Duidelijk niet die van successtudent. Het waren turbulente jaren voor Örell, waarin hij experimenteerde met een palet aan subculturen. Hij luisterde naar heavy metal, ging gekleed in zwart. De agressieve muziek en donkere kleren waren een weerspiegeling van zijn gevoel. Boos, was hij, maar vooral van slag: dat hij ondanks al zijn pogingen niet mee kon komen met de rest. Rond deze tijd moest het pand worden gerestaureerd waar Örell les had. Alle leerlingen werden overgeplaatst naar een nabijgelegen school. Zoals dat gaat ontstond er vijandigheid tussen de twee studentenpopulaties. Een wij-tegen-zij-gevoel. Pubers, testosteron, stoer gedoe.

Vikingrock

Op die andere school zaten veel immigrantenkinderen, en een paar van hen waren lid van een randstedelijke bende. De vechtlust die de kliek uitstraalde zag Örell terug bij een handvol jongens in het jeugdcentrum waar hij buiten schooltijd vaak rondhing. Een groepje gasten, tweede generatie migranten, had het daar altijd gemunt op een paar weerloze kinderen. Ondertussen bleef Örell zitten. Hij moest de vijfde klas overdoen. Zijn frustratie groeide.

Het waren de jaren negentig, en in Noord-Europa populariseerde een nieuw genre, de zogeheten vikingrock. Racistische groepen liftten op deze muziektrend mee. Vikingen verbeeldden de masculiene strijders die het vaderland moesten verdedigen tegen buitenlandse invloeden - en in een adem door de wereld zouden veroveren.

Het was in deze periode dat Örell het xenofobe milieu in werd gezogen. Rechts-extremisten wisten de tekortkomingen van de multiculturele samenleving kundig uit te vergroten, ter bekrachtiging van hun eigen ideologie. Ze overtuigden ook Örell. Hij werkte zich door een boek heen gedurende zijn brilloze periode: een klassiek verhaal over een voetbal-hooligan. Toen hij in de negende klas eindelijk normaal kon zien, begon het grote lezen: racistische tijdschriften, propagandaboeken, nationaalsocialistische ideologie.

Voor dit doel en voor deze gemeenschap, dacht Örell, ben ik bereid te sterven

Örell ging zich met dit gedachtegoed identificeren, en eindelijk werd hem zijn rol duidelijk: hij moest een soldaat zijn, die Zweden zou beschermen. Via zijn voetbalclub kwam hij in contact met een aantal neonazi's. Hij begon samenkomsten bij te wonen, mee te lopen in demonstraties. Het was een wild leven met veel alcohol. En het was een broederschap. Voor dit doel en voor deze gemeenschap, dacht Örell, ben ik bereid te sterven.

Örell raakte verstrikt in een neonazistisch milieu in de tijd vóór het bestaan van de NMR. Hij bewoog zich in een los netwerk van blanke-overheersingsclubs. Het Nationaalsocialistische Front, de Nordic Reich partij, en een handvol andere 'creatieve nationaalsocialisten'. Maar hij en zijn groep nazistische voetbalvrienden bleven onafhankelijk. De jongens geloofden niet dat een van de organisaties in staat was tot een revolutie.

Repatriëring van allochtonen

Dat lag anders voor de Zweedse tak van de NMR, die in 1997 werd opgericht door een aantal sleutelfiguren van het vroegere Witte Arische Verzet. Toen dit clubje midden jaren negentig na een gevangenisstraf weer op vrije voeten kwam, zetten de leden onder een andere naam hun oude gewoontes voort. Deze nieuwe 'verzetsbeweging' streefde een nationaalsocialistische revolutie na en de stichting van een Groot-Scandinavië. NMR-ers pleiten voor een onmiddellijke stop op immigratie en de repatriëring van inwoners met een andere achtergrond dan de Noord-Europese. Ze waren voor Scandinavische zelfvoorziening en een breuk met de Europese Unie.

De NMR is extreem militant en hiërarchisch. Lidmaatschap is het eindpunt van een lange procedure waarin de gegadigde zijn loyaliteit en kwaliteiten moet bewijzen. Het dagelijkse verenigingsleven omvat de studie van antisemitische en nationaalsocialistische ideologie, paramilitaire training, leren van vechtsporten en strijdtechnieken, het opvolgen van orders. Leden worden geacht forse contributies te betalen en geregeld voor een bepaald bedrag aan NMR-parafernalia af te nemen. Jaarlijks gaat er zo'n 1,5 miljoen Zweedse kroon, ongeveer 150 duizend euro, in de NMR rond.

De demonstratie in Gotenburg loopt uit op een confrontatie met de politie. Foto EpaBeeld anp

De voornaamste publieke activiteit, vertelt Expo-onderzoeker Daniel Wiklander, is het simpelweg kenbaar maken van hun bestaan. "De NMR wil uitdragen dat ze een partij zijn waar rekening mee moet worden gehouden, die niet meer uit het straatbeeld weg te denken is." Leden verschijnen vaak onaangekondigd in dorpscentra en steden, delen propagandafolders uit, scanderen nazistische leuzen. Bij tegengas schuwen ze allerminst geweld. Soms is de politie gewoon niet tegen ze opgewassen, en daarin schuilt volgens Wiklander het grootste gevaar. "Op het moment dat de autoriteiten het geweldsmonopolie kwijt zijn, is het de NMR die de spelregels bepaalt. Dat kan leiden tot Gouden Dageraad-achtige praktijken, met georganiseerde misdaad, het chanteren van politici."

Democratie omverwerpen

Het oogpunt van de NMR - het omverwerpen van de Zweedse democratie - is nog ver weg, toch kan ook een kleine club extremisten serieuze schade aanrichten, zegt Wiklander. Met hun groeiende aanwezigheid oefenen ze ook invloed uit op het publieke debat. Vooral op sociale media blijkt de grens tussen rechts-populistische islamofobie enerzijds en uitgesproken racisme en blanke-overheersingsideologie anderzijds poreus. De verschillende nationalistische kampen luisteren naar elkaars podcasts. Kopiëren elkaars terminologie.

"Wat je ziet gebeuren in landen met een actieve neonazistische beweging", zegt historicus Richard Evans, "is dat ze het politieke discours naar zich toetrekken. De meeste neonazi's in Europa opereren nog altijd in de marge, maar ze hebben wel het effect dat ze extreem-nationalistische en xenofobe standpunten normaliseren, ook bij de meer gematigde politieke partijen."

Het tijdschrift ETC Dagens verdiepte zich in het - onofficiële - ledenbestand van de Zweedse NMR. Met behulp van tips, fora en datalekken stelden zij een lijst samen van zo'n 800 à 1000 Zweden die de NMR financieel of anderszins steunen. Aan de hand van deze lijst namen creëerden ze een profiel van de 'gemiddelde Zweedse nazi'. Die heet Daniel, is 33 jaar, woont in Gotenburg, heeft werk of leeft van een uitkering, gaat gewapend met een mes de deur uit en is veroordeeld voor een misdrijf. Expo stelde eerder al vast dat zeker de helft van de NMR-leden een strafblad heeft. Negen van de tien neonazi's zijn man, de meest actieve leden leven in een sektarisch-aandoend milieu en de meerderheid heeft gebroken met vroegere vrienden en familie. Een veelvoorkomend misdrijf is geweld tegen politie, tegenstanders, of simpelweg het 'publiek' dat op hun pad komt, maar veroordelingen voor pogingen tot moord zijn ook niet ongewoon.

"De meest radicale rechts-extremistische beweging", zegt Wiklander, "is nu ook de meest dominante." Afgelopen herfst nog kregen drie mannen met banden tot de NMR gevangenisstraffen opgelegd voor een drietal bomaanslagen in Gotenburg.

Wankelend geloof

Het was niet het nazisme zelf, maar de gemeenschap die Örells geloof op den duur deed wankelen. Zijn kameraden waren geen gedreven studenten van de ideologische lectuur, ze aten ongezond, waren vaak onder invloed. Het waren, kortom, geen toegewijde neonazi's. Tijdens een mars in Denemarken zei een van zijn maten dat hij zoveel van de jongens in zijn team hield, dat hij bereid was zijn leven voor ze te geven.

Örell ging de beweging zien als wat ze was: een toevluchtsoord voor verloren zielen

Bij Örell knapte er iets - dit was ronduit sneu. Terwijl Örell zich bekommerde om de toekomst van het Zweedse ras, had deze jongen het over sterven voor een voetbalclub. Örell stopte met drinken, liet de feestjes aan zich voorbijgaan, begon met thaiboksen. En hij meldde zich aan voor het leger. Want dat was toch een belangrijk onderdeel van de zaak: soldaat zijn in de ophanden zijnde revolutie.

Eigenwaarde

Tien maanden zat hij in militaire dienst. Dat betekende een periode van afstand tot zijn vrienden, tot het neonazistische milieu. Eindelijk, misschien wel voor het eerst in zijn leven, ervoer Örell in het leger een gevoel van competentie, van eigenwaarde. Het nazisme, realiseerde hij, had bij hem gefaald. Hij ging de beweging zien als wat ze was: een toevluchtsoord voor verloren zielen. Örell kwam in contact met Exit, en trok zich terug uit het milieu.

Nu, zo'n twintig jaar later, is Örell de directeur van Exit. De hulp die hij en zijn collega's bieden is divers en sterk afhankelijk van degene die ze voor zich hebben, vertelt hij, en bestrijkt het spectrum van psychologisch tot heel praktisch: het organiseren van persoonlijke beveiliging bijvoorbeeld, het vinden van werk en woning, hulp bij het verwijderen van tatoeages met nazistische signatuur. In opdracht van de Europese Commissie organiseert Exit, met haar reputatie als een van de meest doorgewinterde deradicaliseringsorganisaties, trainingen in binnen- en buitenland.

Wat veroorzaakt vandaag de dag de consolidatie van de leidende neonazistische groepering, de NMR? Volgens Expo-onderzoeker Daniel Wiklander hangt hun groei vooral samen met het feit dat veel andere blanke-overheersingsgroeperingen in de afgelopen tien jaar zijn ontmanteld. Voorheen kende Zweden verschillende concurrerende organisaties, maar door het uit elkaar vallen van onder meer de rechts-extremistische Partij van de Zweden, na een mislukte verkiezingscampagne, wist de NMR veel partijloze extremisten te absorberen.

Bespelen van de media

Cambridge-historicus en nazi-deskundige Richard Evans wijst ook naar de algemene, Europa-brede ontwikkeling richting het populisme als oorzaak van een groeiend aantal radicaal-nationalisten. In Scandinavië, maar bijvoorbeeld ook in Hongarije, Slowakije en Griekenland. De Zweedse neonazi's profiteren bovendien van een toename in aandacht die ze genereren met hun manifestaties, op online fora, via hun eigen podcasts.

"Ze worden steeds kundiger in het bespelen van de media", zegt Wiklander, bijvoorbeeld met de aankondiging van hun demonstratie vorig najaar in Gotenburg als 'de grootste sinds de jaren '40' en het samenvallen van die optocht met Jom Kipoer, de joodse feestdag van verzoening. Alle nieuwsredacties hapten toe. "Degenen die de rechts-populistische Zweden Democraten nog te tam vinden in hun nationalisme en racisme", zegt Wiklander, "of jonge mensen die simpelweg op zoek zijn naar een coterie, stuiten al snel op de NMR."

Dikwijls herkent Örell zichzelf in zijn cliënten. "Het zijn vaak mannen met ernstige problemen, voor wie het neonazisme ineens hét antwoord lijkt op alles dat er misloopt. Bij de NMR kunnen ze hun schaamte en frustratie afreageren op een ander. Zelden komt het voor dat ze eerst 'Mein Kampf' hebben gelezen."

Lees ook: Vijfhonderd gedisciplineerde Zweedse neonazi's verliezen het uiteindelijk van de politie