Hoe extreem-rechts is de FPÖ?

De vorige keer dat een Oostenrijkse regering werd beëdigd met de extreem-rechtse partij FPÖ erin, waren er zoveel demonstraties en rellen dat kanselier-in-spe Wolfgang Schüssel en zijn ministers de plechtigheid in paleis Hofburg niet konden bereiken. Daarom werden ze via een onderaardse gang naar binnen gesmokkeld. Dit was in het jaar 2000.

Ook nu is er een regering gevormd door de conservatieve ÖVP, die bondskanselier Sebastian Kurz levert, met de kleinere FPÖ. Die werd derde bij de verkiezingen en krijgt als junior partner ministersposten. Maar ditmaal lijkt het met de verontwaardiging mee te vallen. Voor de beëdiging, maandag, zijn demonstraties aangemeld. Maar weinigen verwachten dat het bij de Hofburg zo spectaculair uit de hand gaat lopen als toen.

Ook internationaal zijn de reacties mild. In 2000 kondigden EU-landen sancties aan, die politieke contacten met de regering-Schüssel tot een minimum beperkten. Nu onthouden Europese regeringen zich van commentaar. Van sancties rept al helemaal niemand.

De FPÖ werkt nu samen met Poetin, partijleden waren te gast op de Krim

Dit komt niet doordat de FPÖ minder extreem is dan destijds. Het omgekeerde is het geval. Onder het leiderschap van de charismatische Karinthiër Jörg Haider was de partij in 2000 minder ideologisch dan nu onder Heinz-Christian Strache, die vice-premier wordt.

De verklaring voor de milde reacties ligt in het feit dat de FPÖ destijds als enige partij radicale oplossingen bepleitte, zoals migratiestops. Het was een van de pioniers van keihard Europees rechts-populisme; Haider was de enige echte extreem-rechtse provocateur in de politiek. Nu gebruiken politici in diverse parlementen in Europa – en zelfs regeringen – vergelijkbare retoriek.

Vol met nazi’s

De FPÖ werd na de oorlog opgericht door voormalige nazi’s. Maar in Oostenrijk, dat anders dan Duitsland nooit duidelijk afstand heeft genomen van zijn oorlogsverleden, was dit niet wat de FPÖ van andere partijen onderscheidde: de conservatieve en socialistische partijen zaten na de oorlog even vol nazi’s en collaborateurs.

In de jaren zeventig ondersteunde de FPÖ een socialistische minderheidsregering. Een paar jaar later stapte ze voor het eerst in een regering met de socialistische SPÖ. Daar kwam de partij zeer verzwakt uit. Toen al schopte ze tegen het establishment, en tegen het feit dat het land al sinds de oorlog werd geregeerd door conservatieven, socialisten of beide. Maar na de regeringsdeelname werd de FPÖ zélf gezien als establishment. Toen Haider eind jaren tachtig de leiding van de verzwakte partij overnam, gooide hij het roer radicaal om.

Haider maakte de partij groot met ‘brood en spelen’. Onder hem kreeg de FPÖ de bijnaam ‘buberlpartie’ (jongetjespartij). Hij haalde veel buitenstaanders binnen, vooral jongeren die de eeuwig gebruinde partijleider met zijn pul bier adoreerden als een halfgod. De plek waar Haider zich in 2008 te pletter reed, is nog een bedevaartsoord waar mensen bloemen naartoe brengen. Weinigen maalden erom dat Haider de sociale politiek van Hitler prees of de Oostenrijkse onafhankelijkheid een ‘gedrocht’ noemde (volgens hem had het land Duits moeten blijven).

Een FPÖ-ministerskandidaat die stelt dat de islam Oostenrijk ‘omvolkt’, is door de president geweigerd

Toch zaten er onder Haider minder pan-germanisten in de partijleiding dan nu. Haiders aanhangers gingen voor schlagers en snel geld, niet voor ideologische scherpslijperij. Toen de FPÖ in 2000 ging regeren met de conservatieve ÖVP, werden sommige buberl minister. Ze kregen weinig voor elkaar, behalve zelfverrijking. Nóg staan er FPÖ-functionarissen terecht wegens corruptie – het proces tegen oud-minister van Financiën Karl-Heinz Grasser, de wonder boy van de regering-Schüssel die trouwde met een Swarovski-erfgename, is net begonnen. Hij zou als minister miljoenen euro’s gekregen hebben.

Exclusieve mannenclubs

De FPÖ bleef tot 2005 in de regering. Schüssel verdedigt zich nog met het argument dat hij de FPÖ heeft „gedecimeerd”. Dat klopt: de partij was, net als na de vorige regeringsdeelname, gehalveerd. Daarbij viel ze na een felle richtingenstrijd uiteen. Haider vertrok met de ‘gematigde’ volgelingen en stichtte een nieuwe partij, de BZÖ, die tot 2007 met Schüssel verder regeerde. De hardliners bleven in de FPÖ, met Heinz-Christian Strache als sterke man.

Strache nam als jongeman deel aan extremistische betogingen en militaire trainingen met neonazi’s. Toen de Süddeutsche Zeitung daarvan onlangs getuigenverklaringen en foto’s publiceerde (met nazigroet en al), zei hij dat hij toen „zoekende was”. Daar was – heel Oostenrijks – de kous mee af.

Onder Strache traden de ideologen die Haider gemarginaliseerd had, weer op de voorgrond. De helft van de FPÖ-parlementariërs (onder wie Strache en Norbert Hofer, die vorig jaar presidentskandidaat was) is lid van pan-germanistische ‘Burschenschaften’: exclusieve mannenclubs met insignes en liederen die ook in ’40-’45 gebezigd werden. Onder Haider was dat maar 11 procent. Sommige Burschenschaften betwisten de grenzen van Duitsland, of het Oostenrijkse verbod op nationaal-socialisme.

Samenwerking met Poetin

Strache neemt nu bewust afstand van de meest rechtse partijvleugel. Hij reisde naar Israël en veroordeelt het antisemitische partijverleden. Hij royeerde een partijlid dat op een extreem-rechts seminar over „zogenaamde Holocaustoverlevenden” had gesproken.

Maar intussen voert de FPÖ de retoriek tegen de islam op en wil ze de sancties tegen Rusland opheffen. In 2016 tekende Strache een samenwerkingsovereenkomst met de partij van Poetin. Vorige maand waren partijleden op de Krim te gast. De partij geldt als zeer eurosceptisch, al weet Strache dat de meeste Oostenrijkers (76 procent, volgens recente peilingen) de EU niet uit willen. Maar hoewel Buitenlandse Zaken naar een FPÖ-minister gaat, krijgt de partij geen zeggenschap over Europa. Sebastian Kurz, die als bondskanselier een constructieve Europakoers wil blijven varen, houdt het dossier in eigen hand.

Lees ook dit profiel van de nieuwe Oostenrijkse premier Sebastian Kurz

President Van der Bellen heeft twee FPÖ-leden als minister geweigerd, onder wie algemeen partijsecretaris Harald Vilimsky, die van leer trekt tegen de islam die Oostenrijk „omvolkt”. Niettemin zei Strache na de verkiezingen in oktober dat „bijna 60 procent van de Oostenrijkers voor het FPÖ-programma heeft gestemd”.

Daarin heeft hij geenszins ongelijk. Afgelopen jaren zijn de conservatieven én de socialisten, zeker na de instroom van vluchtelingen en migranten in 2015 en 2016, sterk naar rechts opgeschoven. Er kwam een boerkaverbod, sociale uitkeringen worden beperkt tot autochtonen, ‘veiligheid’ was de dominante verkiezingsslogan. In twee deelstaten en in talloze gemeentes besturen de traditionele partijen al met de FPÖ. En iedereen weet: als Kurz niet met de FPÖ in zee was gegaan, hadden de socialisten het wel gedaan.