Luister naar

Kankertherapie achter metersdikke muren in Groningen

Nieuws
In Groningen gaat in januari het eerste centrum open dat kankerpatiënten behandelt met protonen. Een bestraling die gezond weefsel minder treft.
Jurre van den Berg EN Ellen de Visser redactie vk
zaterdag 16 december 2017 om 03:00
Kankertherapie achter metersdikke muren in Groningen
Kankertherapie achter metersdikke muren in Groningen Harry Cock

Groningen

‘Het is uitzonderlijk dat we vandaag achter de schermen mogen kijken. Al zijn die schermen hier meters dik.’ Het nieuwe protonencentrum van het Universitair Medisch Centrum Groningen lijkt van buiten een doorsneekantoorgebouw, afgewerkt met modieuze steenstrips. Maar de bouwtekening die projectleider Bert-Jan Souman toont, verraadt een bunker.

De bouw van het 65 miljoen euro kostende kankerbehandelcentrum begon in 2015. Er werd 13.000 kubieke meter beton gestort. Sommige muren hebben een dikte van 4,5 meter. ‘We hebben omwonenden meerdere keren gerust moeten stellen dat we geen kerncentrale aan het bouwen waren’, aldus de projectleider.

Het Groningse centrum is het eerste dat vanaf januari volgend jaar protonentherapie biedt aan kankerpatiënten, oplopend tot zeshonderd per jaar. Binnenkort volgen nog twee protonencentra: HollandPTC in Delft en ZONPTC in Maastricht.

Voor de bestraling van kankerpatiënten worden doorgaans hoogenergetische fotonen gebruikt. De energiegolven tasten het DNA van de kankercellen aan, waardoor die afsterven. Maar behalve de tumor beschadigt de behandeling ook gezond weefsel. Protonentherapie vuurt geen elektromagnetische straling op de tumor af, maar protonen: deeltjes uit de atoomkern. De behandeling is niet zozeer effectiever, maar de straling kan nauwkeuriger worden afgestemd en gericht, waardoor omliggend weefsel minder getroffen wordt en er minder risico is op bijwerkingen.

millimeterwerk

Het hart van het Groningse centrum, dat het midden houdt tussen een ziekenhuis en een fabriekshal, is de deeltjesversneller. De cyclotron weegt 220 ton – evenveel als alle auto’s in de parkeergarage van het ziekenhuis. Met twee derde van de lichtsnelheid vuurt het apparaat protonen door een met magneten omklede straalpijp af op tumoren, tot op de millimeter precies.

Om patiënten op hun plaats te houden, krijgen zij een op maat gemaakt vacuümmatras. Via een trolley worden ze overgedragen op de robotische tafel in de futuristische gantry, de 360 graden-draaibare behandelkamer. Daar worden patiënten 20 tot 30 minuten per sessie bestraald, vijf dagen per week, 15 tot 35 keer.

Een protonenbestraling kost ruim het dubbele van een conventionele fotonenbestraling (15.000 euro meer). De nieuwe behandeling wordt vergoed door de zorgverzekering. Toch blijft protonentherapie exclusief: slechts 3 procent van de circa 60.000 patiënten die jaarlijks bestraald worden, komt ervoor in aanmerking.

Hans Langendijk, hoofd radiotherapie in Groningen, schat dat de nieuwe methode bij 5 tot 10 procent van de patiënten complicaties significant vermindert. Zij hebben tumoren op kwetsbare plekken, in hun oog, hun hoofd of hals bijvoorbeeld. Ook kinderen komen voor de nieuwe behandeling in aanmerking, omdat ze nog in de groei zijn en de schadelijke effecten van bestraling bij hen groot kunnen zijn. Zij zullen alleen in Groningen worden bestraald.

zorgverzekeraars

De komst van de protonencentra was lang onzeker omdat zorgverzekeraars dwarslagen. Zij wilden met slechts één centrum in zee omdat ze grote twijfels hadden over de meerwaarde van de protonenbestraling. Ze werden teruggefloten door mededingingsautoriteit ACM.

Of protonentherapie echt minder bijwerkingen geeft, moet nog worden aangetoond, zegt Hans Kaanders, hoogleraar radiotherapie in het Nijmeegse Radboudumc, die als lid van de Expertgroep Protonentherapie van het Zorginstituut op de hoogte is van de laatste ontwikkelingen. Veel bijwerkingen openbaren zich pas op de lange termijn; het duurt nog zeker vijf jaar, denkt hij, voordat de eerste betrouwbare studieresultaten beschikbaar zijn.

Bij dat onderzoek zijn de ogen gericht op Nederland. Idealiter moeten twee groepen patiënten met precies dezelfde tumoren worden vergeleken, waarbij de ene groep met protonen wordt bestraald en de andere met fotonen. ‘Maar als patiënten horen dat protonen mogelijk beter zijn’, zegt Kaanders, ‘krijg je ze nog maar moeilijk in de andere groep.’ Zelfs in de VS, waar de meeste protonencentra staan, lukt het maar mondjesmaat goed onderzoek te doen. De Nederlandse centra gaan voor alle patiënten een protonenplan en een fotonenplan maken, zegt Kaanders, en dan de stralingsdosis vergelijken. Protonen worden alleen gegeven als het verschil groot genoeg is. ‘De jaren erna worden de bijwerkingen gerapporteerd en wordt gekeken of die zijn zoals werd verwacht.’ Langendijk van het UMCG denkt dat de inschattingen over de verminderde bijwerkingen bij protonentherapie nog voorzichtig zijn. Over een verhoogde overlevingskans door de nieuwe behandelmethode durft hij geen harde uitspraken te doen. Al wijst hij op hoopvolle eerste bevindingen bij hoofd-halskanker. Gevaarlijke bijwerkingen zoals slikproblemen werden door protonentherapie aanzienlijk gereduceerd.

Of die voordelen de miljoeneninvestering rechtvaardigen? ‘Ook complicaties kosten geld. En een verhoogde kwaliteit van leven is ook wat waard.’ <

bij Julia is geen kankercel meer te vinden

Julia, nu 5, kreeg als 2-jarige de protonenbehandeling. Omdat die nog niet in Nederland beschikbaar was, moest ze zes weken naar Duitsland.

Ze staat het bezoek al bij de voordeur op te wachten, in haar roze tutu en haar glittershirt en al snel na binnenkomst legt ze verlegen een tekening op tafel. Ruim 5 is ze nu, een kleuter als vele andere: twee blonde staartjes, een slaapkamer met roze barbiespullen, en nu al behendiger dan haar vader met de spelletjes op zijn mobiele telefoon.

Er is maar één ding dat herinnert aan toen: haar schoentjes. Het linker is normaal, het rechter heeft een zool van zes centimeter. In het najaar van 2013 werd in haar bekken een tumor gevonden ter grootte van een tennisbal. Ze kreeg chemokuren, de chirurg in het AMC verwijderde de helft van haar bekken waarna haar rechterbovenbeen een stukje hoger weer werd vastgezet. Daarna werd ze bestraald. Niet met de klassieke fotonen maar met protonen, die veel preciezer hun elektrische lading afgeven waardoor de organen in haar buik niet zouden worden beschadigd.

masker

Dat kon toen nog niet in Nederland; Julia moest met haar ouders en haar pasgeboren zusje zes weken naar het Duitse Essen waar net een nieuw protonencentrum was verrezen. Daar hadden de artsen met behulp van de scans uit Nederland een masker gemaakt dat op haar onderbuik werd gelegd en waaruit nauwgezet de vorm van de tumor was gesneden. Een op maat gemaakte matras omsloot haar bekken zo stevig dat ze niet kon bewegen. Dat alles om de stralenbundel naar exact de juiste plek te dirigeren. De Volkskrant volgde haar daar een dag lang: eerst de controles, toen de bunker in langs de indrukwekkende cyclotron, de narcose, de bestraling, die maar drie minuten duurde, en toen het ontwaken, in de armen van haar vader. Ze was bang en boos en verdrietig want ze was pas 2 jaar. En daarna kwamen nog 28 precies dezelfde dagen.

Maar nu gaat het haar goed, vertellen haar ouders Rafal en Ewa Borowiecki in hun flat in Katwijk, waar een grote kerstboom met gekleurde lampjes de kamer domineert. De afgelopen jaren is er in het AMC elk kwartaal een mri-scan gemaakt en altijd bracht die goed nieuws: geen kankercel meer te vinden. Vanaf volgend jaar hoeft die scan nog maar eens in het half jaar plaats te vinden. Van haar maag en darmen, de organen die bij een gewone bestraling schade hadden kunnen oplopen, heeft ze geen last. Ook haar eicellen hebben geen straling te verduren gekregen.

Alleen haar rechterbeen blijft nog een probleem. De protonen hebben vermoedelijk de stamcellen in het bot aangetast, legt vader Rafal uit, waardoor op die plek niet zo snel nieuwe cellen worden aangemaakt. Daardoor is het verschil in beenlengte de afgelopen jaren toegenomen.

dapperheidsdiploma

Of ze dat in de toekomst operatief willen laten verhelpen, weten ze nog niet. Ze klautert en rent nu nog volop, dankzij haar speciale schoenen, en een beenverlenging is een hele zware ingreep. Dinsdag komt de kinderergotherapeut naar school. Ze krijgt een aangepaste fiets en een stoel. Iedere week gaat ze naar een revalidatiecentrum om haar buik- en beenspieren te trainen.

De weken in Essen zijn in hun hoofd nog steeds dichtbij. Ze herinneren zich haar angst: iedere ochtend als ze met haar ouders binnenkwam, besefte ze wat er stond te gebeuren. Ze weet er niets meer van, zeggen ze. Wat ze ervan weet, hebben ze haar verteld. Alle foto’s van toen staan in een boekje, ze komt er trots mee aanzetten en wijst: kijk, dat ben ik.

Op haar slaapkamer hangt het dapperheidsdiploma dat ze kreeg in het AMC, met daarop de datum van de operatie, plaatjes van prinsessen en de handtekening van de dokter. De protonen hebben hun werk gedaan, daarvan is vader Rafal overtuigd, en zijn vrolijke dochter, die om hem heen springt en kletst, is daarvan het bewijs. Maar bij een vraag over de toekomst, verstrakt zijn gezicht: ‘Ik ben nog steeds bang dat de kanker een keer terugkomt.’

Mail de redactie
Mail de redactie
Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt.
Lisa Westerveld (GL-PvdA, links) roept samen met Faith Bruyning (NSC, rechts) op om een zogenoemde beknopte parlementaire enquête uit te laten voeren naar de gesloten jeugdzorg van 2008 tot nu.

De Kamer is diep bezorgd over de gesloten jeugdzorg, maar ziet weinig in weer een enquête

GroenLinks-PvdA en NSC willen met een ‘beknopte parlementaire enquête’ uitzoeken hoe de misstanden in de gesloten jeugdzorg zo lang konden doorgaan. Maar een meerderheid van de Kamer twijfelt of ‘nog een rapport’ wel de oplossing biedt.

Agenten met machinegeweren bewaken de Dom in Keulen rond Kerst en Nieuwjaar na de ontdekking van aanslagplannen van ISIS-Khorasan.

ISIS heeft Europa nog steeds in het vizier voor aanslagen als die in Rusland

In heel Europa zijn veiligheidsdiensten in staat van paraatheid. Want de aanslag in Moskou was niet het enige plan van ISIS. Het heeft Europa weer stevig in het vizier, te beginnen met kerken.

‘Je kunt aan je vlucht een CO2-uitstootcijfer hangen, maar wat zijn de precieze gevolgen dan?'

Waarom we toch blijven vliegen ondanks schaamte. 'Zet op een rij wat je belangrijkste waarden zijn'

Vliegschaamte blijft een dingetje, van de 18 tot 65-jarigen heeft 1 op de 5 er last van. Waarom blijven we vliegen, terwijl we weten dat het het klimaat fors schaadt?

De brug over het Noordhollandsch Kanaal bij Purmerend ligt midden in de A7, en is verreweg de belangrijkste verkeersader in het gebied.

Motorambulances en speedpedelecs om de file te omzeilen: de brug over de A7 wordt verbouwd

De verkeersoverlast in Noord-Holland zal gigantisch zijn zodra Rijkswaterstaat begint met de versteviging van een brug, midden in de A7. Artsen en verpleegkundigen maken zich zorgen over de gevolgen voor de spoedzorg.

Boerenprotest dinsdagmorgen in Brussel.

EU-landen komen boeren ongekend snel tegemoet, GroenLinks spreekt van 'symboolpolitiek'

De EU-landen zijn akkoord met een serie maatregelen die tegemoetkomen aan de protesten van boeren. De milieueisen om EU-landbouwsubsidies te krijgen worden versoepeld, kleinere landbouwbedrijven worden helemaal niet meer gecontroleerd.

Het gezin Laan, met rechtsboven Henk-Willem en daaronder zijn gehandicapte zoon Joas pleit voor betere toiletvoorzieningen voor mensen als Joas. ‘We hopen dat het balletje nu snel verder gaat rollen.’

Waar verschoon je onderweg een ernstig gehandicapt kind? 'Soms moet het in de bosjes'

Naar de wc gaan tijdens een dagje uit levert kinderen en volwassenen met een ernstige beperking veel gedoe op. Ze hebben vaak een ruimte nodig waarin ze liggend verschoond kunnen worden. Maar die zijn er nauwelijks.