Confronterende tentoonstelling over rol van de kerk in het anti-joods denken
Een tentoonstelling in Elburg maakt bezoekers bekend met de christelijke wortels van anti-joods denken. 'Het mag best een beetje pijn doen.'
Stilletjes loopt Bea Lopez (48) door het kleine tentoonstellingszaaltje van de voormalige synagoge in Elburg. Ze komt net voorbij een paneel dat de opkomst van het moderne antisemitisme in de negentiende eeuw beschrijft. Een ontwikkeling waar de Europese christelijk-sociale beweging een grote rol in speelde.
In de Middeleeuwen geloofde men dat joden bronnen vergiftigden en matzes bakten met het bloed van christelijke kindjes
De geschiedenis van het anti-joods denken in christelijke kring was haar niet zo bekend. "Het brengt me nogal in verwarring", zegt ze, terwijl ze naar woorden zoekt. "Ik ben actief christen, en ik ga naar een gemeente die positief staat tegenover het jodendom, maar dit? Ik had verwacht dat die twee groepen, joden en christenen, in het verleden veel meer samen op waren getrokken. Ik vind het nogal wat."
Tien panelen met tekst en tekeningen belichten de oorsprong en de ontwikkeling van het christelijk antisemitisme. Maarten Luthers geschrift 'Over de joden en hun leugens' was niet zomaar een uitspatting. Al vanaf het vroegste begin van het christendom moesten de Joden het ontgelden. In de Middeleeuwen geloofde men bijvoorbeeld dat joden bronnen vergiftigden, en matzes bakten met het bloed van christelijke kindjes. Destijds waren joden geregeld het slachtoffer van blinde volkswoede.
Verantwoordelijkheid
Bij de synagoge in Elburg vond men het tijd dat er aandacht kwam voor dit verleden, zeker omdat er met de viering van 500 jaar Reformatie ook veel aandacht was voor Luther. Kees van den Boogert, voorzitter van stichting Vrienden Museum Sjoel Elburg: "We zitten hier midden op de Veluwe, in een heel christelijke omgeving. Juist daarom voelen we de verantwoordelijkheid te laten zien hoe de kerk en het joodse volk met elkaar omgingen."
Op verzoek van het museum stelde gastconservator Bart Wallet de tentoonstelling samen. Wallet is historicus aan de Vrije Universiteit en gespecialiseerd in de geschiedenis van het jodendom. Hij schreef dit jaar ook een boek over het thema, dat volgens hem bij veel mensen onderbelicht is. "Vooral na de Tweede Wereldoorlog is de nadruk komen te liggen op de positieve lijn in de geschiedenis. Men schaamde zich voor de negatieve kanten, waardoor dat in de collectieve herinnering is weggevallen. Maar weinig mensen weten dat de kerk zo'n grote rol speelde in het anti-joods denken."
Kijk hoe Abraham Kuyper haast verafgood wordt door sommige gereformeerden. Die man was een rasechte antisemiet.
Bea Lopez kwam in Elburg terecht omdat haar vader, Jan van der Heijde (72), in het blad van de stichting Christenen voor Israël over de tentoonstelling gelezen had. Voor Van der Heijde, ook christen en 'iemand met veel sympathie voor het joodse volk en hun religie', is de geschiedenis wel bekend. "Maar er wordt veel te weinig over geschreven", vindt hij. "Kijk hoe Abraham Kuyper haast verafgood wordt door sommige gereformeerden. Die man was een rasechte antisemiet", zegt hij vurig. "Er zijn heel wat mensen uit mijn tijd met zijn ideeën groot geworden."
Aan zichzelf te danken
Een van de typische christelijke antisemitische ideeën is de beschuldiging van de Godsmoord. Die duikt al in de tweede eeuw op en blijft tot in de twintigste eeuw terugkomen. Wallet: "De redenering was: de joden hebben Jezus verworpen, en zelfs vermoord. Alles wat de joden overkomt is daar een straf voor. Als niet-jood mag je best een beetje bijdragen aan dat ellendige bestaan, want dat hebben ze aan zichzelf te danken."
Bezoeker Joop Westerhof (71) herkent die redenering nog uit zijn christelijke jeugd. Hij staat naast een vitrine waarin een exemplaar van het Limburgse antisemitische tijdschrift De talmoedjood uit 1898 ligt uitgestald. "We kregen op de lagere school het verhaal te horen dat de joden de veroordeling en dood van Jezus op hun geweten hadden, omdat ze zeiden: 'Zijn bloed kome over ons en onze kinderen'. Het kwam erop neer dat de jodenhaat allemaal heel beroerd voor ze was, maar wel hun eigen schuld. Dat staat me nog wel bij."
Westerhof komt vaker naar het museum in Elburg, hij woont namelijk vlakbij, in Harderwijk. Deze tentoonstelling vindt hij 'indrukwekkend', en 'confronterend'. Dat er iets schuurde tussen joden en christenen wist hij wel, maar niet dat het zo erg was. "Ik hoorde net dat de kerk tijdens de kruistochten bijvoorbeeld ook de joden een kopje kleiner maakte."
De redenering was: de joden hebben Jezus verworpen, en zelfs vermoord. Alles wat de joden overkomt is daar een straf voor.
Staatsgodsdienst
Ook vóór het christendom waren er al anti-joodse sentimenten, zegt Bart Wallet. "Sommige klassieke schrijvers hadden de raarste ideeën over joden. Maar met het ontstaan van het christendom vormde zich een anti-joodse ideologie." En toen keizer Constantijn van het christendom de staatsgodsdienst maakte, kreeg die ideologie een politieke dimensie. "Er ontstond een giftig klimaat waarin de christelijke, Romeinse staat de basis vormde voor achterstelling en discriminatie van de joden."
In de eeuwen die volgden, kregen de joden het zwaar te verduren. Toch is de geschiedenis niet een en al jodenhaat. "De negatieve lijn voert de boventoon, maar er zijn altijd tegengeluiden geweest, bijvoorbeeld van kerkvader Augustinus en de 17de-eeuwse theoloog Wilhelmus à Brakel", zegt Wallet. "Het christendom heeft een dubbele erfenis."
Neem de Reformatie. Enerzijds was Luther - na zijn aanvankelijke mildheid ten opzichte van joden, omdat hij verwachtte dat ze protestants zouden worden - erg negatief over hen. Anderzijds wilden de protestanten terug naar de grondtekst van de Bijbel. En omdat het Oude Testament in het Hebreeuws geschreven is, hadden ze de joden toch nodig, zegt Wallet. "Zo werden op theologisch niveau de eerste zaadjes geplant voor een positievere en respectvolle omgang met de joodse traditie."
Met het ontstaan van het christendom vormde zich een anti-joodse ideologie
Ideaalbeeld
Wallet was soms zelf verbaasd over wat hij aantrof bij zijn onderzoek. Zo ontdekte hij dat de erfenis van de christelijk-sociale beweging, waarvan Abraham Kuyper in Nederland de voorman was, sterk verweven is met de opkomst van het modern antisemitisme. "Dat had ik er zelf nooit zo achter gezocht. In hun teksten zie je een ideaalbeeld van een harmonieuze, christelijke samenleving, waar joden tegenover worden gezet in de rol van onruststokers."
Abraham Kuyper is een 'lastig figuur', zegt Wallet. "Geen volbloed-antisemiet, maar wel een man met op zijn zachtst gezegd merkwaardige opvattingen." In tegenstelling tot zijn Duitse en Oostenrijkse tegenhangers, is Kuypers Anti-Revolutionaire Partij nooit echt een antisemitische partij geworden. Wallet: "Daaraan zie je dat Nederland een land van minderheden is. Als je zelf vrijheid wilt, moet je die de ander ook gunnen."
In de tentoonstellingszaal in Elburg zijn inmiddels zo'n twintig bezoekers. De kleine ruimte is vol, maar muisstil. Aandachtig luisteren mensen met een apparaatje aan hun oor naar de audiotour. Dat bezoekers de tentoonstelling confronterend vinden, is niet erg, zegt Wallet, want het mag ook best een beetje pijn doen. "We willen mensen laten nadenken. Als iemand alleen maar zijn schouders ophaalt en denkt: 'Interessant', is het niet gelukt. Je moet wel even denken: 'Au'."
De tentoonstelling 'Christendom en antisemitisme' is nog tot 6 januari te zien in Museum Sjoel Elburg. Meer informatie www.sjoelelburg.nl