Opinie op Zondag - Geerten Waling: 'Lokaal wordt het helemaal'

De gemeenteraadsverkiezingen komen er weer aan. Daar staan we lang niet zo uitgebreid bij stil als bij Tweede Kamerverkiezingen. De opkomst is ook een stuk lager, sinds 1994 kwam die niet boven de zestig procent.

Maar dat lokale democratie niet spannend zou zijn is een misvatting, er gebeurt juist ongelofelijk veel in de Nederlandse gemeenten. Het zijn vooral de gemeenteraden die daarmee worden geconfronteerd: ingrijpende decentralisatie, fusies in het kader van de gemeentelijke herindeling, gemeenschappelijke regelingen met andere gemeenten die enorm lastig democratisch te controleren zijn, enzovoort. Intussen rommelt het in de gemeenteraden: de voortgaande versplintering zorgt voor wankele coalities en de raadsvergaderingen worden er niet korter en gezelliger op.

Meer dan genoeg reden dus, zou je zeggen, om met spanning uit te kijken naar 21 maart 2018, de dag dat veruit de meeste van de 388 gemeenteraden opnieuw worden gekozen. Maar de landelijke media hebben moeite om er chocola van te maken. De gemeentepolitiek laat zich namelijk nauwelijks generaliseren in een nationaal plaatje. Dat komt in belangrijke mate door de lokale politieke partijen: Hart voor X, Trots op Y, Z's Burgerbelangen - u kent ze wel. In de afgelopen vier jaar behoorden ongeveer eenderde (!) van de raadszetels toe aan volksvertegenwoordigers die geen binding hadden met landelijke partijen.

Zulke lokale partijen komen vaak voort uit afsplitsingen, maar ook uit maatschappelijke belangenverenigingen of single-issue-bewegingen. En niet zelden zijn ze opgericht door prominente, actieve inwoners van een gemeente die het gevoel hebben dat zij hun lokale engagement niet (meer) kwijt kunnen bij een landelijke partij.

Wedergeboorte

Lokale partijen zijn geen nieuw fenomeen. In de twintigste eeuw vierde de lokale partij hoogtij in het katholieke zuiden: Noord-Brabant en Limburg. Deze katholieke fracties verloren terrein aan het CDA en andere landelijke partijen, zodat het fenomeen 'lokale partij' eind jaren negentig bijna uitgestorven leek. Totdat zich eind jaren negentig een wonderbaarlijke wedergeboorte voordeed met de komst van de 'Leefbaar'-partijen. Die hadden onderling nog een bepaalde herkenbaarheid, maar inmiddels is het landschap van lokale partijen diffuser en kleurrijker dan ooit. Lokale partijen kunnen links of rechts zijn, elitair of populistisch, principieel of pragmatisch, gericht op één thema of met een allround verkiezingsprogramma...

Daar kunnen de media helemaal niets mee. Diepgaande politieke journalistiek op lokaal niveau is er nauwelijks meer - in de steden, laat staan in de plattelandsgemeenten. En landelijke of regionale journalisten krijgen maar moeilijk de vinger achter de positie van lokale partijen of achter de finesses van de vele verschillende politieke dossiers in gemeenten. Daarom negeren zij de gemeenteraadsverkiezingen of maken zij deze kunstmatig tot een landelijk fenomeen. 'Het CDA heeft gewonnen', schrijven ze dan, of 'de VVD verliest op platteland' - dat soort onzin. Alle landelijke partijen doen daar gretig aan mee. Het is nog maar een kwestie van weken voor de kopstukken van de landelijke partijen weer met gelikte praatjes de campagnebussen en de verkiezingsdebatten in zullen gaan.

Misleidend

Die landelijke kijk op lokale politiek is onterecht en bewust misleidend, want het gaat helemaal niet om Rutte, Pechtold of Asscher. De partij-ideologieën zijn landelijk al sterk verbleekt, maar voor de politieke dossiers die in gemeenteraden spelen hebben ze al helemaal geen zeggingskracht meer. Dat zal bij de verkiezingen van 21 maart 2018 alleen maar duidelijker worden. Niet alleen zijn de lokale partijen aan het opstomen over de hele linie, maar ook verliezen landelijke partijen over het algemeen terrein in de gemeenten.

Het aanspreken van bestuurlijk en politiek talent, het werven van leden en het overtuigen van kiezers lukt steeds minder goed vanuit de campagneorganisatie van een landelijke partij. Dat is primair een probleem voor die partijen zelf: zij verliezen hun wortels in de samenleving en ook hun kweekvijvers voor talent drogen op. Voor de lokale democratie hoeft het niet schadelijk te zijn. Juist lokale partijen lijken een nieuwe herkenbaarheid te bieden die landelijke partijen wellicht ontberen. Nu vormen ze al eenderde van de lokale volksvertegenwoordigingen en de rek is er voorlopig nog niet uit. Op 21 maart zien we of de kiezer daar ook zo over denkt.

^{Geerten Waling is historicus, onderzoeker aan de Universiteit Leiden en auteur van o.a. Zetelroof (Nijmegen: Vantilt 2017). Samen met Wim Voermans publiceert hij begin 2018 het boek Gemeente in de genen. Tradities en toekomst van de lokale democratie in Nederland (Amsterdam: Prometheus).}