Hoe in het orthodoxe jodendom de strengste variant won

Met een beetje water besproeit de kapper Ari Hershkowitz' krullende slaaplokken. Die lokken, 'peies' in het orthodox-joods, hebben daar altijd gehangen. Ari oogt nerveus. Een jaar lang heeft de tiener hierover nagedacht. Vanuit de kappersstoel kijkt hij uit op de straat, waar een groep orthodox-joodse mannen passeert. Baarden, hoeden. Dan klinkt het geluid van de tondeuse.

Ari (18) is een van de drie jonge mensen uit de Netflix-documentaire 'One of Us', over hun poging de orthodoxe joodse gemeenschap in New York te verlaten. Naast zijn geloof worstelt Ari ook met een cocaïneverslaving en een misbruikverleden. Vrienden en kennissen ontwijken hem inmiddels. Hij vraagt een oudere man uit de gemeenschap om raad. "Is het wel zo hardvochtig van hen?", vraagt die zich af. "Mensen moeten zich nu eenmaal aanpassen."

Dan is er Luzer Twersky (32), die zijn kinderen niet meer ziet en in een camper aan de Amerikaanse westkust leeft. En er is de jonge moeder Etty, die een gewelddadige echtgenoot ontvlucht en vervolgens haar kinderen aan hem verliest. Ex-orthodoxen staan voor een aaneenschakeling van problemen. Om te beginnen: hoe gaan ze in hun eigen levensonderhoud voorzien, als de enige opleiding die ze hebben genoten bestaat uit religieuze joodse les? Ari: "Wikipedia was een geschenk van God."

Etty's man pakte haar kinderen overigens keurig via de rechter af, met steun van de gemeenschap en hun advocaten. Een beginsel in scheidingszaken is dat de 'status quo' voor kinderen gehandhaafd moet worden. Volgens orthodoxe joden betekent dat dat hun levens nog geen millimeter mogen afwijken van de strikte wetten die de gemeenschap kent. Komen de kinderen in de buurt bij een vrouw die geen pruik draagt? Dan kan een moeder zomaar de voogdij kwijtraken.

Gemeenschap

Hoe anders was Etty's leven eerst. "De gemeenschap is je familie. Als je ziek bent, zorgen ze voor je kinderen. Ze brengen je eten, ze brengen je naar het ziekenhuis. Je bent nooit alleen, er is zoveel hulp. Dat heeft een enorme aantrekkingskracht. Dat raak je allemaal kwijt als je weggaat."

Bij de steungroep Footsteps vinden de ex-orthodoxen een luisterend oor. Programmamanager Chani Getter: "Je gaat hier niet weg, tenzij je bereid bent de prijs te betalen. En de prijs voor vrijheid is echt hoog."

Historicus Bart Wallet, specialist in de geschiedenis van de Joden in Nederland aan de Universiteit van Amsterdam, wijst erop dat de (ultra-)orthodoxe joodse gemeenschap veel gradaties kent. "In de documentaire zie je de Satmar-gemeenschap, die op dit moment een van de meeste gesloten groepen vormt. Jiddisch is de voertaal, kinderen krijgen op school alleen maar religieuze joodse lessen en geen reguliere vakken. In Nederland kan dat niet, omdat onze wet dat niet toestaat. In de joodse wijk in Antwerpen komt het wel voor. Al is dat daar vast niet helemaal volgens de regels."

Sowieso is de Nederlandse orthodox-joodse gemeenschap minder gesloten dan die in New York, zegt Wallet. "Hier heeft elke orthodox-joodse familie wel een familielid dat niet strikt orthodox leeft. Dat heeft te maken met het feit dat de gemeenschap zo klein is: het gaat om enkele honderden mensen. Ze moeten hier wel samenleven met minder vrome joden."

Tekst loopt door onder de afbeelding

Kinderen zijn voor de gemeenschap van levensbelang, legt de ex-orthodox Luzer Twersky in de documentaire uit. "Dat was de enige manier waarop we het konden doen, de gemeenschap heropbouwen na de Holocaust. Dus ja, het is ingewikkeld." Luzer ziet de rigide levenswijze ook als een overlevingsstrategie. Die gedachte heet wel de 'diaspora-mentaliteit', zegt Bart Wallet. "Het geloof dat de enige toekomst voor het jodendom bestaat uit vrome joden. 'Het beste antwoord op de shoa is een leven volgens de Thora', redeneert men."

Volgens Wallet is het orthodoxe jodendom inmiddels strenger dan voorheen. "Tot de oorlog werd de religie op een mimetische wijze overgedragen: via gebruiken. Je vader was ritueel slachter en zo leerde jij het ook, door na te doen wat je zag. Na de Holocaust waren de Oost-Europese gemeenschappen en hun lokale tradities ontworteld. Daarom is er veel op schrift gesteld. Er vond een vertekstualisering van de joodse traditie plaats. Wat je voorheen leerde door af te kijken, moest nu precies volgens de regeltjes. Het gevolg? De strengste variant wint. Vervolgens kwam hier de globalisering bij, die een wereldwijde standaard opleverde."

Toch is het orthodoxe jodendom niet volledig dichtgetimmerd, zegt Wallet. "De gemeenschap is tegelijk ook met het moderne leven verweven geraakt. In Israël wagen orthodoxe vrouwen zich bijvoorbeeld meer en meer op de arbeidsmarkt."

Terug naar Ari. Na zijn knipbeurt voegt hij zich 's avonds, zonder de haarlokken, maar met keppeltje, bij zijn geloofsgenoten op een straatfeest in Brooklyn, New York. Een man komt op hem af. "Waarom heb je het gedaan?", klinkt het in het Jiddisch. Ari kucht. "Ik wilde niet langer dat mijn leven een leugen was, want dat was het."

De documentaire 'One of Us' is te zien op Netflix.

'Ik kon nergens heen toen ik eruit wilde stappen'

Aan de muren van haar ouderlijk huis hingen zeven verschillende portretten van dezelfde rabbijn. "De Lubavitscher rebbe", zegt Dina-Perla de Winter (32). Volgens haar moeder was hij de Messias: een overtuiging die ze tot de rebbe's dood in 1994 met duizenden joden wereldwijd deelde. Maar daarnaast hield haar moeder er zo haar eigen kwaadaardige wanen op na, schrijft De Winter in haar memoires 'Exodus uit de vuurtoren', een boek dat deze week verscheen.

Pagina na pagina beschrijft ze haar leven onder de treiterijen en het geweld van haar moeder en halfbroer in Amsterdam-Zuid. Daar woont ze nog, maar dan een straat verderop. Aan de keukentafel vertelt ze, met een kop thee en met een gebloemd roze kleedje over haar benen. "Geen één detail is verzonnen. Ik heb mijn agenda's van vroeger gebruikt, met oude buren gesproken, en met de schoolleiding en hulpverleners van destijds." Ze laat stapels papieren zien: doktersverklaringen, aangiftepapieren, een dossier van jeugdzorg. "Helaas is het geen fictie."

Ze kon nergens heen. Tot ze achttien was, introk bij haar vriendje en brak met de gesloten orthodox-joodse wereld van haar moeder. De parallellen met de documentaire 'One of Us', over de ultra-orthodoxe gemeenschap in New York, zijn legio, zegt ze. "Ik ben ook één van hen, al woon ik in Nederland."

"Niet-joden waren gevaarlijk. Dat zei mijn moeder in haar wanen, maar op school was dat ook de boodschap. Invloeden van buitenaf heetten al snel 'assimilatie'. Muziek die profaan oftewel niet-joods was? Verboden. Films? Verboden. Een split in de rok was niet toegestaan. Yoga was duivels. Studeren op de universiteit was ook gevaarlijk. En laten dat nou net de dingen zijn die ik interessant vond."

'School' was het Cheider, de enige orthodox-joodse school in Nederland. Een voormalig docent wordt verdacht van ernstig misbruik van leerlingen. Ouders van de slachtoffers zeiden in De Telegraaf door de schoolleiding te zijn ontmoedigd om aangifte te doen. Anders zouden de kinderen later niet meer huwbaar zijn. "Typisch", zegt Dina-Perla de Winter. "Dit zijn precies de mechanismes die ontsleuteld moeten worden. In mijn tijd hielden ze ook graag alles binnen de gemeenschap. Hoe kan het nou dat niemand op school toentertijd iets gedaan heeft? Ik neem ze dat kwalijk."

Ontstijgen

Joods blijft ze, maar orthodox is ze niet meer. "Ik ben niet tegen religie, zolang je er zelf voor hebt gekozen en humaniteit voorop staat. Naar de sjoel ga ik niet meer: nee, in mijn eentje kan ik in spiritueel opzicht veel meer. Ik zie het als ontstijgen. Is dat erg? Uit mijn psalmenboek lees ik nog, dat vind ik fantastisch mooi." Lachend: "Terwijl het door baarden gemaakt is!"

Vanwaar haar boek? "Ik schreef het voor mezelf: de helikopterview is mijn overlevingsmechanisme. Maar ergens is het ook een laatste redmiddel om mijn familie weer bij elkaar te brengen. Ze zijn allemaal uitgenodigd bij de presentatie. Mijn moeder ook, ja. Ik heb haar vergeven. Ze is heel ziek, maar liet nooit hulp toe."

Het is ook een poging de gemeenschap te 'helen', zegt De Winter. "Door lering te trekken uit kritiek. Een probleem is de hiërarchie: rabbijnen die alles besluiten, waardoor je denkvermogen uitgeschakeld wordt. Ze bedenken van alles. Een voorbeeld van iets dat me werd geleerd: iedere keer dat een vrouw een stuk lichaam onbedekt laat en een man dat kan zien, gaat er iemand van ons volk dood in Israël. Dan zijn er nog de taboes, zwijgplicht, schaamte - die dingen doorbreek ik nu. Dat je niet vaak verhalen hoort van mensen die de orthodoxe wereld verlaten, is niet omdat ze er niet zijn. Men houdt zich stil. Want, zegt men dan: weet je wel wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd? Dat het voortbestaan van de joden in gevaar was? Ik denk dat, als de gemeenschap je lief is, je júist moet luisteren naar degenen met nare ervaringen."