Gaat de kraai peuken rapen?

Stel, iemand dumpt zomaar een plastic bekertje op straat. Schaamteloos, klinkt het dan, schande. Het gaat rondzwerven en verontreinigt het milieu, dat weet iedereen. Het gekke is, zegt ontwerper Bob Spikman (31), dat het publieke oordeel milder is als iemand een kauwgumpje op straat werpt. “We ervaren minder directe overlast. Kennelijk is het dan oké...” Als een roker een sigarettenpeuk op straat knikkert, zal haast niemand dat veroordelen. “Het is sociaal geaccepteerd.”

Raar, vindt Spikman. Zorgwekkend bovendien. Sigarettenfilters op straat staan niet alleen rommelig, ze vervuilen uiteindelijk de natuur. Er zit plastic in en chemicaliën, die lossen heel langzaam op. Ze komen in de bodem, in het water. Precieze cijfers ontbreken, maar jaarlijks belanden miljarden sigarettenresten op straat in Nederland, zeker nu mensen steeds minder vaak binnen (mogen) roken. Peuken oprapen is haast ondoenlijk, voor een vuilnisman of veegwagen. Ze zitten tussen straatstenen, onder de fietsenmassa in de stad. Het duurt vijf tot twaalf jaar voordat een peuk weg is en de vieze resten verteren.

“Ik werk aan een oplossing”, zegt Spikman. Dat doet hij samen met Ruben van der Vleuten (30), die net als hij afstudeerde aan de TU Delft als industrieel ontwerper. Ze hebben allebei een vaste baan, maar zeker een dag per week werkt het duo aan Crowbar. Dat is een hangend ‘inleverstation’ voor peuken, aan alle kanten open. Vogels die daar een ‘sigarettenstomp’ ingooien, krijgen als beloning een korrel eten. Spikman laat het prototype zien, dat hij met Van der Vleuten bouwde. “Het is een slimme machine”, zegt Spikman. Er zit een webcam met software in. Die herkent, via een wiskundig algoritme, een sigarettenpeuk. Gooi er een lollystokje in, en de machine heeft dat door. Dan valt er geen vogelvoer in het bakje.

Ingewikkelde puzzels

Kraaien in de stad moeten sigarettenpeuken gaan oprapen en inleveren bij de Crowbar, is het idee. De ontwerpers wilden eerst een speciale straatstofzuiger bouwen, die peuken kan opzuigen. Maar dat bleek moeilijk, technisch. “Het afval zit tussen kiertjes, zoals nauwe keitjes in de stad.” Het bouwen van een machine, of een speciale drone, om filters te rapen kost veel grondstoffen en energie, zegt hij. Dan ga je het ene milieuprobleem aanpakken door het andere te creëren, aldus Spikman.

Vandaar dat opmerkelijke idee: vogels moeten de klus gaan klaren. De industrieel ontwerpers dachten eerst aan duiven. Die zitten overal in de stad. Duiven zouden sigarettenfilters kunnen oppakken en inleveren, tegen een beloning. Spikman: “We hebben kenners geraadpleegd, maar helaas, duiven zijn te dom.”

Kraaien, die zijn hartstikke slim. Die kun je ook trainen. De mond van Spikman viel open, toen hij op internet filmpjes zag van kraaien die ingewikkelde puzzels oplossen, om een beloning te scoren. “Wow, dit kan echt gaan werken.” Bij advieskantoor Accenture kwamen ze afgelopen maand in een shortlist terecht van de meest slimme nieuwe ideeën.

Pienter en leergierig

De Amerikaan John Marzluff, de bekend-ste kraaienexpert ter wereld, beaamt dat de vogels opgeleid kunnen worden tot afvalraper. Kraaien zijn enorm pienter en leergierig, zegt Marzluff, natuurprofessor aan de universiteit van Washington. Ze kunnen afvalstukjes oprapen, meenemen en inleveren. “Ja, dat is mogelijk”, zegt Marzluff. “Maar ik denk niet dat het ethisch verantwoord is om dieren als slaaf in te zetten, om zo het vuile werk van mensen op te knappen.” Voor Spikman ligt de grens bij eventuele gezondheidsschade bij de vogels.

De tekst gaat verder onder de afbeelding.

Experts buigen zich op verzoek van Crowbar nu over de vraag: kunnen kraaien ziek worden als ze vieze peuken in hun bek nemen? “Als dat zo is”, zegt Spikman, “gaan we direct op zoek naar een andere oplossing. Kraaien ziek maken willen we niet.”

Maar het ethische aspect, het feit dat die ‘arme kraaien’ het probleem van mensen moeten gaan oplossen, dat is geen reden om te stoppen met Crowbar. Sterker nog, volgens de ontwerpers kan het helpen om het peukenprobleem te stoppen. “Als dit project slaagt en mensen zien kraaien in de stad bezig als schoonmaker, zal het morele besef doordringen dat mensen zelf hun troep moeten opruimen.” Schuldgevoel gaat aan mensen knagen, hoopt Spikman. Het dumpen van een peuk wordt zo een vorm van dierenslavernij.

Komt de oplossing niet te laat, nu roken steeds meer uit de gratie raakt? Was het maar zo, zegt Spikman. In 2016 rookte 24 procent van de Nederlanders (25 jaar en ouder), aldus het CBS. De komende decennia blijft roken heel normaal in de maatschappij, denk hij, ondanks kennis over gezondheidsschade.

Milieu

Dat er snel een andere oplossing komt voor peuken op straat is volgens de ontwerpers ijdele hoop. “Je kunt denken aan een beloning als mensen zelf hun resten van rookwaar inleveren”, zegt hij. Maar hoe dan? Er bestaan kokertjes, waar rokers hun peukenresten in kunnen stoppen. Dat is nog geen succes. Op muziekfestivals wordt geëxperimenteerd met zulke verzamelkokers. Maar dat is meer een gimmick. Feestgangers die hun filters inleveren krijgen een muntje, om een drankje mee te halen. Er bestaan wel speciale stoeptegels, waar rokers hun afval in kunnen gooien. “Dit verandert de basis van het wegwerpgedrag niet”, zegt Spikman. “Het doel is prima, maar die verzamelpunten bevestigen het idee dat je peuken op straat moet gooien.”

Er is iets vreemds aan de hand met peuken als afval, zegt ook Dirk Groot, zwerfvuilraper uit Purmerend, ofwel de ‘zwerfinator’. Een restje sigaret steek je niet zomaar bij je om later weg te gooien en dús lijkt het prima om direct te dumpen. “Een plastic snoeppapiertje op straat gooien is voor veel mensen foute boel, maar een filter neergooien, daar denken veel rokers niet bij na.” Oprapen is bijna geen beginnen aan, zegt hij. En machinaal vegen is ook moeilijk. “Sigaretten liggen op lastige plekken.” Qua afvalvolume valt het peukenprobleem mee, zegt Groot, vergeleken met plastic, maar voor het milieu is het zeer schadelijk. Spikman en Van der Vleuten ergeren zich er groen en geel aan, in hun woonplaats Amsterdam. Langs de grachten, in de stadsparken: overal liggen die oranje-bruine, uitgedrukte filters.

De beste poging tot dusver om het probleem van rookwaar op straat op te lossen, is volgens Spikman de introductie van biologisch afbreekbare sigarettenfilters. Die blijven niet lang liggen. Ze zorgen ervoor dat er geen plastic in de natuur komt. Maar de chemicaliën belanden, bij de vertering, alsnog in de bodem.

Natuurkracht

De natuur, de aanwezige kraaienpopulatie, kan volgens het ontwerpersduo een échte oplossing forceren. Net als bij de strijd tegen de plastic soep in zee, zegt Spikman. Uitvinder Boyan Slat (23), ook opgeleid aan de TU Delft (lucht- en ruimtevaarttechniek), bedacht een machine om plastic uit zee te vissen. Deze ontwerper, de nummer 3 in de Trouw Duurzame 100, stuurt met zijn Ocean Cleanup dobberende vegers de zee op, die meedrijven met de stroming. Waar ze terechtkomen, verzamelt zich ook plastic zwerfvuil in zee. Zo kan de offshore opruimactie slagen. “De golfslag, moeder natuur, doet het werk, zolang de mensen hun vervuilende gedrag zelf nog niet aanpassen”, zegt Spikman. “Dat principe passen wij ook toe.”

De bedenkers van Crowbar merken dat het gebruik van natuurkracht bij het oplossen van problemen anderen enthousiasmeert. “Er komen mensen naar ons toe die zeggen: ‘Inktvissen zijn ook slim! Kunnen die geen plastic in zee opruimen?’”

Dat gaat vast nooit gebeuren, zegt Spikman, maar het toont volgens hem aan dat er creatieve ideeën mogelijk zijn voor het afvalprobleem, die mensen direct met hun neus op ethische vraagstukken drukken.