Na hoog spel vallen Koerden ver terug

Wat een verschil drie weken kunnen maken. Op 26 september, daags nadat meer dan 90 procent van de Iraakse Koerden zich per referendum had uitgesproken voor onafhankelijkheid, sprak president Barzani van de ‘overwinning van de wil van een volk om over zijn eigen lot te beslissen’.

Barzani, die zijn lot had verbonden aan het referendum, zag zich verzekerd van een plaats in de geschiedenisboeken als de man die Koerdistan definitief op de weg had gezet van de onafhankelijkheid

Drie weken later staat de Koerdische leider in zijn hemd. Na de snelle verovering van Kirkuk door het Iraakse leger en shi’itische milities, deze week, is Koerdistan niet alleen zijn ‘Jeruzalem’ (met de bijhorende olie) kwijt. Maar in één klap ook bijna alle betwiste gebieden die de Koerden in 2014 veroverden, nadat het Iraakse leger was gevlucht voor terreurgroep Islamitische Staat. Gebieden waarover Barzani eerder had gezegd, dat ze nooit terug onder de controle van Bagdad zouden komen, na al het bloed dat de Koerdische peshmerga-strijders ervoor hadden gegeven.

Lees ook over de VS, die in een diplomatieke spagaat raakten na onrust in Kirkuk.

Maar het debacle van deze week is nog groter. Met het verlies van plaatsen als Khanaqin, Jalalwa, Bashiqa, Makhmur en Sinjal, die al sinds 2003 onder Koerdische controle stonden, keert de regio in feite terug naar de situatie van vóór de val van Saddam Hussein, en eigenlijk zelfs naar de situatie aan het eind van de Eerste Golfoorlog van 1991.

„Het is echt een drama”, zegt de Franse Koerdistan-specialist Cyril Roussel, verbonden aan de universiteit van Poitiers. „De Koerden zijn in 48 uur tijd bijna alle betwiste gebieden die onder hun controle stonden, kwijtgeraakt. Het is een virtuele terugkeer naar de groene lijn”, de demarcatielijn die ontstond na de terugtrekking van de troepen van Saddam in 1991, en die de basis vormde voor de grondwet van 2005.

Ook VN-chef Antonio Guterres veroordeelde het Koerdische onafhankelijkheidsreferendum.

Sleutelrol voor Iraanse generaal

Hoe is het zover kunnen komen? Barzani zei deze week dat „de terugtrekking van de peshmerga in Kirkuk het gevolg was van een unilaterale beslissing van één politieke partij”. Een impliciete vingerwijzing naar de rivaliserende PUK. Binnen die oppositiepartij leggen sommigen juist de schuld bij Barzani en diens halsstarrige weigering om te onderhandelen met Bagdad of te luisteren naar de alternatieven die de internationale gemeenschap na het afscheidingsreferendum voorstelde.

Maar ook binnen de PUK wordt er gesproken van ‘verraad’. De verdachtmakingen richten zich op de machtige Talabani-clan: de familie van de deze maand overleden historische leider Jalal Talabani. Diens nicht Ala Talabani, een PUK-leider, gaf zaterdag op tv-zender Al-Hadath toe dat zij in de marge van Talabani’s begrafenis een ontmoeting had met de Iraanse generaal Qasem Soleimani. „Soleimani heeft ons geadviseerd dat het beter zou zijn als Kirkuk zou terugkeren naar de legaliteit en de grondwet, en dat we tot een akkoord moesten komen”, aldus Talabani, die Soleimani’s raadgevingen als ‘wijs’ bestempelde. Van Soleimani wordt gezegd dat hij, en niet de Iraakse premier Abadi, de echte leider is van de Hashd al-Shaabi, de shi’itische volksmilitie die een voorname rol speelde in het offensief van deze week.

„De PUK is Barzani te slim af geweest. Zij hebben achter de schermen een deal gemaakt om hem buiten spel te zetten. Dit is einde verhaal voor Barzani”, zegt Mélisande Genat, een Franse promovenda aan Stanford die sinds 2010 in de regio woont en werkt.

Verraad is geen nieuw element in de Koerdische geschiedenis. In de jaren 90, toen een burgeroorlog woedde tussen de KDP en de PUK, maakten beide deals met aartsvijand Saddam om de ander een hak te zetten. Die geschiedenis lijkt zich te herhalen.

Wat de toekomst ook brengt: de droom van onafhankelijkheid én het idee van de militaire superioriteit van de peshmerga hebben een flinke deuk opgelopen. „Dat is altijd de grote leugen geweest”, zegt Dave van Zoonen, een Nederlander verbonden aan het Middle East Research Institute in Erbil, „het idee dat een referendum de eerste stap zou zijn naar vreedzame onderhandelingen over een eigen staat. Als je zo’n referendum houdt, en je doet dat óók in gebieden die Bagdad claimt, dan moet je wel bereid zijn om daarvoor te vechten. Want het ging onherroepelijk tot oorlog leiden.”

„De Koerden zijn letterlijk alles kwijtgeraakt, zegt Roussel, „niet alleen het verloren grondgebied, maar ook hun eigen politieke eenheid, en de helft van hun olie-inkomsten. Dat laatste wil ook zeggen dat een onafhankelijke Koerdische staat economisch niet langer leefbaar is. De Koerden zitten nu op hun knieën.”

Bekijk ook de video: Hoe de Koerden keer op keer worden verraden: