Dit schreven wij in 1995 over de Vakantieman: 'Het hele circus draait om één spil: Frits Bom'

Het gaat hier om een land waar indianen wonen die met blote borsten over een meertje peddelen - 'indianen die nog niet zijn vercommercialiseerd, en die u graag hartelijk welkom heten'. Door dit land is een wereldberoemd kanaal gegraven.

Hoe zou dit land heten, dat is de vraag.

Eerste beller: Brazilië.

Tweede beller: Cuba.

Merkwaardige conversatie

Een merkwaardige conversatie ontspint zich als de derde beller volhoudt dat het om Egypte gaat. Gegraven door Ferdinand de Lasseps? Dan is het Egypte, zegt hij. Dat weet ik nog van Pim Pam Pet.

De vierde beller, mevrouw Vermeer uit Sint Willebrord, raadt goed. Ze mag 'op werkvakantie' naar Panama, mits. . .

Op de tribune zitten enkele tientallen landgenoten, die de kijkersvraag van vorige week goed beantwoordden: waar eindigt de Transsiberische Spoorlijn? 'Niemand van u is tevoren uitgezocht', benadrukt de Vakantieman nog eens om aan te geven dat we hier met een doorsnee van de bevolking van doen hebben.

Die doorsnee begint nu gretig met vlaggetjes en bordjes te wuiven, waarop teksten als 'Kies mij' en 'Ik doe het leuk' staan. Maar eerst stelt mevrouw Vermeer vragen. Of ze Engels spreken, of ze gezellig zijn, of ze er zin in hebben?

Ze bepaalt haar keuze op een jonge vrouw in een margrietjesjurk. Die keuze moet worden bevestigd middels een methode waarover een aankomend psycholoog de scriptie Van Cupido tot Amazone zou kunnen schrijven. Mevrouw Vermeer moet namelijk schieten op haar reisgenoot. Met de camera, maar toch.

Het onvermijdelijke gebeurt: mevrouw Vermeer schiet mis. Ze raakt haar buurvrouw, mevrouw Vegter, en zal nu met haar naar Panama moeten. Is toch ook wel het goede type, vermoedt mevrouw Vermeer.

Waanzin? Nee, De Vakantieman.

Het programma heeft zijn wetmatigheden. Zo wordt het land nooit in één keer geraden. Zelfs als de Transsib in beeld komt, is er altijd wel een beller die Turkije gokt. En degene die goed raadt, schiet vervolgens altijd mis. Zo is de 'werkvakantie-partner' niet alleen volslagen onbekend, maar ook nog tweede keus.

_{(Tekst gaat verder onder video).}

Die 'werkvakanties' zijn het meest huiveringwekkende deel. Stelt u zich voor: een week lang in gezelschap van een willekeurige Nederlander naar een oord als Oezbekistan of Siberië. Om samen een missie te vervullen: de Vakantieman verwacht een audiovisueel reisverslag, een souvenir en een vlaggeceremonie als tegenprestatie.

In de Panama-uitzending werden de resultaten van een 'werkvakantie' in Oezbekistan gepresenteerd. Schots en scheve videobeelden van vage minaretten en uit de hotelkamer gefilmd struikgewas; we zien hoe de vlag van de Vakantieman op een middeleeuws fort wordt geplant. Maar de toelichting van de reizigers, die elkaar overigens nog steeds 'meneer' noemden, was serieus: een verslag van ambtelijke willekeur en achterdocht in een door het toerisme nog niet aangeraakt land, rijk aan cultuur.

Serieus duurt bij de Vakantieman zelden langer dan een minuutje. Dan is het weer tijd om de geneugten van Israel per fiets te verkondigen ('je ziet zoveel meer'), of een vakantie in Groesbeek aan te prijzen ('met zijn militaire erebegraafplaats en zijn stuwwallen van de laatste ijstijd - prachtig om waar te nemen').

Honderd keer Vakantieman, honderd keer die aarzeling tussen consumentenrubriek en een dramady van Wim T. Schippers. Want wat is echt en wat is gespeeld? Vaste types als de zwaarbesnorde wegkapitein van Verkeerscentrum Driebergen en de vlotgeklede redacteur van het blad Reizen voor de bergkammen van Macedonië, ze lijken goed werk van een casting-bureau, te mooi om waar te zijn.

Dan zijn er nog de groeten (zelfgemaakte video's met vakantiegangers die 'Vakantieman, gezellig hè' roepen - perfecte bevrediging van wederzijdse ijdelheid), de reizende reporter die een marktvrouwtje in Samarkand Verweggistan laat zeggen en de dirigent die de tribune door het Verweggistaanse volkslied heenloodst.

Een dankbare rol is weggelegd voor de deskundigen. Die leggen uit dat alleen mooie jonge vrouwen topless mogen, of dat de nationale afkeer van de Duitsers een historische oorzaak heeft. Zelfs een ernstig man als Oost-Europa-kenner Martin van den Heuvel van instituut Clingendael komt naar de studio van Bom om zijn zegje te doen over de corruptie in Bulgarije. Zo lopen schijn en werkelijkheid door elkaar.

Vakantieverdriet

Dat hele circus draait sinds 3 april 1991 om één spil: vakantieman Bom. Zijn rol is die van de niet versagende journalist. Mouwen opgestroopt, balpen in de aanslag, klaar om misstanden te noteren. Moet het echtpaar De Bie drie flessen whiskey betalen om de Bulgaarse grens over te komen? Bom stuurt een brief naar de ambassade en kan in de volgende uitzending melden dat Bulgarije deze kwestie tot op de bodem zal uitzoeken.

Klassiek is het verhaal van het echtpaar dat in Spanje een appartementje had gehuurd, waar drie meter verderop een volgend vakantieparadijs werd gebouwd. Twee weken lang hadden de drilboren en heimachines niet gezwegen. Kijk maar, de man heeft zijn vrouw gevideofilmd op het balkon, de werklui staan pal achter haar een oorverdovend kabaal te maken.

Zo'n staaltje vakantieverdriet zonder krullende mondhoeken aanhoren, dat is de grote kracht van Bom. Hij maakt het leedvermaak daarentegen acceptabel, door de gedupeerden te berichten dat het reisbureau hen een gratis vakantie aanbiedt.

Bom laveert tussen informatie en volslagen onzin, tussen doorgestoken kaart en de risico's van een live-programma, tussen de Hollandse pot van de Spanjeganger en de spotlust van de wereldburger, tussen trainingspak en knickerbocker. Zoals hij daar vlaggetjes staat uit te delen aan de indianen is hij de Jan Pronk van de gewone man, strijder tegen alles wat een ongestoord genieten van diens zuurverdiende vrije tijd in de weg staat. Lichtjaren verwijderd van de altijd zo verongelijkte Ombudsman uit zijn VARA-jaren.

Die kijkers beschouwen De Vakantieman bepaald niet als fictie. Als Bom zegt dat de consument er voordeel bij heeft zijn vakantie laat te boeken, dan wordt die raad opgevolgd. Met als gevolg dat de reiswereld moord en brand schreeuwt.

'Het Bom-effect heet dat', zegt F. Dorhout Mees van Holland International. 'Dat hele last minute-gebeuren werd door Bom in gang gezet. De informatie die door De Vakantieman wordt verstrekt is niet altijd objectief, het is meer infotainment. Mede vanwege de slordigheden hebben wij besloten niet tot sponsoring van het programma over te gaan.'

Redactionele onafhankelijkheid

Dus komt Arke prominent in beeld als weer iemand een 'werkvakantie' naar Verweggistan heeft gewonnen. Dat heet een IPB-moment, In Program Branding: reclame middenin een programma. Rob Admiraal van Arke kan in zorgvuldig neutrale bewoordingen het waarom van dat IPB-moment uitleggen: 'Het heeft te maken met de kijkdichtheid, met het onderwerp en met de formule, die kennelijk door de consument wordt gewaardeerd. Voor ons is dat genoeg. Tussen dat grote aantal kijkers zitten onze potentiële consumenten.'

De redactionele onafhankelijkheid is wat hem betreft gewaarborgd. 'Arke is dit seizoen al een paar keer op de vingers getikt. Niet ten onrechte, moet ik zeggen. Het is ook de redactie die de landen voor de werkvakantie bepaalt. Wij kijken alleen of de reis haalbaar is in verband met visa, inentingen en dergelijke.'

Het enthousiasme van Arke wordt niet door de hele reisbranche gedeeld. John Greene van het Irish Tourist Board, tevens voorzitter van Antor, koepelorganisatie van Buitenlandse Verkeersbureaus in Nederland, krijgt een rilling als hij denkt aan zijn optreden in De Vakantieman. 'Ik moest in een minuut uitleggen wat Ierland zo bijzonder maakt, en daarna met de Ierse vlag over het podium paraderen. Ik voelde me enorm opgelaten. Bom is gericht op het downmarket-segment. Het is mij te circusachtig. Toen hij me dit jaar weer vroeg, heb ik geweigerd.'

Maar hoe raakte Oost-Europa-deskundige Martin van den Heuvel dan tussen het infotainment verzeild? 'Heel eenvoudig. Ik was in februari in Macedonië en stoorde me eraan dat dit schitterende landje, dat geknipt is voor toerisme, door de touroperators vergeten wordt, terwijl het al geruime tijd weer veilig gebied is. Daarom heb ik Bom een brief geschreven.' Van den Heuvel werd gevraagd de uitzending over Macedonië met zijn aanwezigheid op te luisteren. Toen aandacht werd besteed aan corruptie in Bulgarije mocht hij opnieuw komen. Het zijn meteen ook de enige uitzendingen die hij kent. 'Het programma heeft toch iets aardigs', vindt hij.