Hij is een vrouw, schreef Mulisch in de kantlijn

Verrassend, vrouwvijandig, helder geconstrueerd, drakerig, ontroerend. Toen ‘Twee vrouwen’ van Harry Mulisch in 1975 verscheen, liepen de reacties van pers en publiek nogal uiteen. Het was het Internationaal Jaar van de Vrouw, de tweede feministische golf roerde zich heftig en met name radicale feministen maakten zich druk om het feit dat een man de arrogantie had een lesbische liefde tot onderwerp te nemen. Voor de toneelbewerking, die nu wordt uitgebracht, is de naam Harry Mulisch inmiddels eerder een aanbeveling. Met ‘De aanslag’ - in 2011 voor toneel bewerkt - behoort Twee vrouwen immers tot Mulisch’ meest gelezen romans.

“Er zijn bovendien nog steeds maar weinig universele liefdesverhalen over vrouwen”, zegt regisseuse Hanneke Braam. “Alleen al daarom is Twee vrouwen’ van belang. Toneel is bij uitstek het medium om het normale ervan vorm te geven. En hoe dieper je in het verhaal duikt, merkte ik, hoe meer je er van gaat houden.”

Destijds ging de roman met duizenden tegelijk over de toonbank. Het thema paste in de tijd. Gedurfd was het ook, omdat homoseksualiteit toen nog heel wat minder was geaccepteerd. Al valt daar nog best een kanttekening bij te plaatsen. Bij de eerste try-out, ruim een week geleden, waren er veel jongeren in de zaal. “En als dan de vrouwen voor de eerste keer het bed in duiken, ontstaat er meteen rumoer,” vertelt Braam: “Mede daarom zijn try-outs zo nuttig. Je voelt het effect op het publiek en weet dan of je dat effect wel of niet wilt. Daar kun je dan op scherpslijpen, overgangen aanpassen, actrices sneller laten schakelen.”

Tekst loopt door onder afbeelding

Harriët Mulisch

Oorspronkelijk schreef Harry Mulisch een liefdesroman over een man en een vrouw, verteld vanuit het gezichtspunt van de man. Tot hij op het idee kwam, dat die man een vrouw moest zijn. Zo kon hij de relatie, via de problematiek van een kinderwens bij een homoseksueel paar, afbuigen naar een tragische afloop. “’Hij is een vrouw’ stond er in de kantlijn van zijn manuscript,” zegt Braam.

Grappig genoeg was het een omgekeerde seksewissel, die het boek elders tot een feministische must read maakte. Om de Engelse vertaling van Twee vrouwen te slijten aan een vrouwenboekhandel in Los Angeles, waar boeken van mannelijke auteurs taboe waren, verzon de Britse uitgever John Calder rond 1980 een fabeltje. Harry heette eigenlijk Harriët, smiespelde hij, want voor een vrouw was het in Nederland anders te lastig werk gepubliceerd te krijgen. Discretie gewenst. Natuurlijk fluisterde het geheim zich vervolgens razendsnel door en vloog de roman met honderden de winkel uit.

In haar toneelbewerking heeft Janine Brogt een geraffineerde vorm gevonden om het verhaal intact te laten en tegelijk het nu er als een commentaar op toen in te weven: “Toen ik het boek weer las, werd ik echt getroffen door het feit dat het heel erg de jaren ’70 was. Als je dat zo laat, mis je het zicht op die tijd, op hoe er gedacht werd, op de vragen die gesteld werden. Om dat erin te verwerken heb ik voor een perspectief vanuit 2017 gekozen.” Haar toneelversie speelt in een ruimte waar aan de bewerking van Mulisch’ Twee vrouwen wordt gerepeteerd. Aldus spelen de acteurs niet alleen de personages uit het boek, maar ook de vertolkers van die rollen, die daar tussendoor weer kritische noten bij maken.

Zo is Renée Soutendijk zowel Laura, de hoofdpersoon, als actrice Simone die Laura speelt en verantwoordelijk is voor de toneeladaptatie, terwijl Roos van Erkel Sylvia is, de geliefde van Laura, én Bente, de jeugdige actrice die zich ergert aan de clichés uit de tijd van handeling. Daarnaast is Chris Tates Alfred, Laura’s ex die haar nieuwe geluk afdoet als een ‘vertoning’, maar ook acteur Gerard, die vindt dat Alfred als man beter de schrijver Mulisch kan vertegenwoordigen dan Laura. Wat Simone bestrijdt, omdat Twee vrouwen allereerst het verhaal van Laura is.

Tekst loopt door onder afbeelding

Uitdagend

Dit lijkt ingewikkelder dan het is. Bij een doorloop blijken die verschillende identiteiten glashelder. En passant raakt het twistpunt tussen Gerard en Simone wel fijntjes aan de kwestie van de ‘hij’ die bij Mulisch vrouw ofwel Laura werd. Anders dan in de roman is er in de bewerking niets meer van te merken dat Twee vrouwen eerst vanuit het perspectief van de man werd verteld. Alhoewel. Waar in een lesbische relatie met een kind beide partners gewoon moeder heten, zegt de net zwangere Sylvia “pappa” (in de roman “vader”) tegen Laura.

“Dat is zo van die tijd,” zegt Brogt: “Dat heb ik er bewust in gelaten, want dan zit je wel even echt in 1975. Mulisch is altijd heel slecht geweest in het beschrijven van vrouwen. Dat waren of sfinxen of verpleegsters. En wat moet je als actrice dan met zo’n zwijgende Sylvia? Simpel: als Bente rebelleren tegen dat mysterieuze vrouwbeeld. Het is leuk om haar daar op die manier tegenin te laten gaan zonder dat het een lesje wordt. En Laura? Dat was natuurlijk Mulisch zelf.”

Het blankhouten decor bestaat uit een aantal plateaus als een uit elkaar geschoven bordes. “Om de verschillende vertellagen het publiek niet door de strot te duwen, wilde ik het ook voor het oog zo transparant mogelijk maken. Dat je er letterlijk doorheen kan kijken,” zegt Braam: “Je kunt iets simpels heel ingewikkeld maken, maar ook iets ingewikkelds heel simpel vertellen. Toneel is per definitie verre van realistisch, maar vooral heel beeldend. Na de try-out gisteren zei een vrouw, dat ze het zo uitdagend vond. Dat vond ik een fijn compliment. Je moet niet maken wat het publiek wil zien, maar een vorm vinden die een thema toegankelijk maakt. Twee vrouwen leent zich daar goed voor, ook qua plot.”

Er zijn nogal wat mensen die de zoveelste toneelbewerking van een bekende roman of bestseller gemakzuchtige publiekstrekkers noemen. “Goede verhalen kunnen eindeloos opnieuw verteld worden”, zegt Braam. “Dit vrouwendrama confronteert je als vanzelf met je eigen leven, je eigen worstelingen.” Brogt, nuchter: “Nu Twee vrouwen door een vrouw is bewerkt en door een vrouw geregisseerd, is meteen het nepvrouwelijke in het boek weg.”

‘Twee vrouwen’, toneelbewerking naar de gelijknamige roman van Harry Mulisch. Première 25-2 in Stadsschouwburg Haarlem. Tournee t/m 21-5: www.hummelinckstuurman.nl