Wat heeft het Zwitserse bankgeheim met de Reformatie te maken?

Het café in de schaduw van de Saint Pierre, de kathedraal in Genève waar de reformator Johannes Calvijn ooit iedere week preekte, schenkt bier van het merk ‘Calvinus’. Het etiket toont en profil het hoofd van Calvijn, zijn karakteristieke puntbaardje vooruit. Op het terras slaat Xavier Comtesse, in Zwitserland pleitbezorger van de ideeën van Calvijn (1509 - 1564), zijn benen over elkaar. Volgens hem waart de geest van Calvijn vijfhonderd jaar na dato nog altijd door Genève. “Het is jammer dat je hier niet op zondag bent”, merkt hij op. “Dan is er werkelijk niets te doen. Typisch iets waar Calvijn blij mee zou zijn geweest.” Hij lacht: “Alleen willen ze dat niet weten. Mijn stadsgenoten lijken zich wel voor hem te schamen.”

Wie Calvijn zegt, zegt ook Genève. Calvijn drukte als vooraanstaand denker zo’n belangrijk stempel op deze stad, dat Genève al tijdens zijn leven uitgroeide tot het ‘Rome van de protestanten’. De ideeën van Calvijn over kerk, maatschappij en economie werden maatgevend in een groot deel van de wereld waar het protestantisme wortel schoot, waaronder ook Nederland en de Verenigde Staten.

Vergeten invloed

Toch lijkt Calvijns invloed op cultuur en maatschappij door het grote publiek vergeten te zijn. En als het een keer over het calvinisme gaat, dan klinken vooral negatieve bewoordingen. Calvinisme, dat is synoniem aan benepenheid en zuinigheid. Het ‘calvinistische vingertje’ is een gevleugelde uitdrukking geworden voor humorloos moralisme. Kortom, calvinisme, dat is een menu van water en droog roggebrood.

Wat Comtesse betreft is dat beeld volkomen onterecht. Comtesse, nazaat van Franse hugenoten en nog altijd protestant, noemt zich een ‘trotse calvinist’. De Zwitser is gepromoveerd wiskundige en was jarenlang de directeur van Avenir Suisse, een Zwitserse denktank die zich hard maakt voor de vrije markt en andere liberale noties. “Ik voel me zeer verbonden met een aantal ideeën van Calvijn”, zegt Comtesse. “Wat belangrijk is dat hij de aanzet gaf tot iets groots: de gedachte dat de manier waarop we denken en samenleven telkens vernieuwd moet worden. Calvijn was een van de eersten die vernieuwing tot ideologisch programma uitriep. Dat maakt hem zo fantastisch.” Comtesse neemt een slok van zijn thee en vervolgt zijn betoog: “Calvijn gaf aan de burgers het idee dat zijzelf aan de beurt zijn, niet een instituut, de kerk, de staat of een of ander tussenpersoon. Een priester als tussenpersoon tussen God en mensen was bij Calvijn niet langer nodig. Hij legde de verantwoordelijkheid bij ieder individu persoonlijk.” Triomfantelijk: “Dat is zó modern. Tegenwoordig zouden we dat empowerment noemen.”

Met de strikte religieuze doctrines van de kerkhervormer kan hij niet veel. “Hij was een kleine mullah.” Calvijns puriteinse opvattingen moet je, stelt hij, ‘zien in de context van zijn tijd’. “De stad was omgeven door katholieke vijanden. Hij moest wel.”

De weg naar het protestantisme

Toen Maarten Luther in Duitsland zijn stellingen poneerde, was Calvijn 8 jaar oud. Tijdens Calvijns leven was het protestantisme al een invloedrijke beweging geworden. Calvijn, naast theoloog ook jurist, werkte veel protestantse ideeën zeer systematisch uit. Een reden dat hij naast Luther een van de invloedrijkste hervormers is geworden, zegt Samantha Reichenbach. Ze is als historicus werkzaam in het Musée International de la Réforme, in het centrum van Genève. “Belangrijk bij Calvijn is het idee van gewetensvrijheid en individuele verantwoordelijkheid. Precies die ideeën vind je later ook op veel andere plekken terug.”

In het museum dat geheel gewijd is aan de geschiedenis van het protestantisme, legt ze uit hoe Genève een protestantse stad werd. In Frankrijk en Italië werden protestanten fel vervolgd. In Genève waren ze veilig, aangezien de stad als zelfstandige stadsstaat koos voor de kant van de Reformatie. De protestantse vluchtelingenstroom legde de basis voor langdurige welvaart. Ze loopt naar een aantal antieke Zwitserse klokken die in een van de zalen hangen. “De protestantse immigranten legden bijvoorbeeld de basis voor de beroemde Zwitserse uurwerkindustrie.”

De hand van Calvijn

In veel klassiek liberale opvattingen ziet Xavier Comtesse de contouren van Calvijn terug. “Hij zei dat het geen schande is om geld te verdienen en om geld te hebben. Wie geld heeft, heeft daarmee wel de verantwoordelijkheid voor de anderen. Niet door aalmoezen uit te delen, maar door te zorgen dat er werk komt. Dat is een taak van burgers onderling, niet van de staat.”

Hij vervolgt: “Zo stond Calvijn als een van de eerste kerkleiders niet negatief tegen het uitlenen van geld tegen rente. Hij pleitte echter wel voor hoge maatstaven. Woekerrentes, daar was hij tegen. En het geleende geld moest bedoeld zijn om te investeren, bijvoorbeeld in een bedrijf, en niet om zomaar te consumeren.” Weliswaar was een uitgebreid banksysteem al honderd jaar vóór Calvijn in Italië tot ontwikkeling gekomen, maar, zo stelt Comtesse, Calvijn legde in zijn geschriften wel een belangrijke ideologische basis onder het idee van geld verdienen met geld. Comtesse haalt de klassiek geworden these van de socioloog Max Weber aan. Weber schreef ruim honderd jaar geleden dat het protestantse arbeidsethos de belangrijkste voorwaarde vormde voor het ontstaan van het kapitalisme. “Wat Weber schreef was geen onzin. Of ken jij protestantse landen die economisch niet succesvol zijn?”

Ook in het (sinds kort opgeheven) Zwitserse bankgeheim ziet Comtesse de hand van Calvijn terug. “Veel draait bij Calvijn om de bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Wanneer je dat combineert met Calvijns opvattingen over het uitlenen van geld, dan voert dat regelrecht naar het bankgeheim. Het is bedoeld om burgers voor de staat te beschermen.”

Protestantse afkomst

Een paar honderd meter verderop schiet historicus Samantha Reichenbach in de lach als ze hoort van de claims van Comtesse. “Zo kun je alles wel aan Calvijn toeschrijven.” Ze legt uit dat het Zwitserse bankwezen pas echt grote klappers maakte toen de invloed het protestantisme al lang en breed tanende was. “Zwitserland werd pas echt een paradijs voor rijken in het Interbellum. Pas in 1934 werd het bankgeheim ingevoerd.” Rijkaards en bedrijven uit de hele wereld reisden naar Zwitserland om hun geld uit handen van de belastingdienst te houden. Reichenbach: “Met het calvinisme heeft dat allemaal niet meer zoveel te maken. Wel met allerlei politieke ontwikkelingen tussen de oorlogen.”

Tegelijk is dat niet het hele verhaal, erkent ze. “De Zwitserse bankwereld is eeuwenlang gedomineerd door protestantse families. Door de bedrijvigheid van de protestantse import en hun nazaten ontstond de behoefte aan betrouwbare banken. Daarvoor kozen ze geloofsgenoten.” Het statige barokke pand waarin het reformatiemuseum is gevestigd is daarvan een overblijfsel. Het werd ooit gebouwd door een welvarende protestantse vluchteling uit Frankrijk. “Het huis van een protestantse bankier”, zegt Reichenbach.

Opmerkelijk is eveneens, gaat Reichenbach verder, dat veel liberalen in de negentiende eeuw een protestantse afkomst hadden. Nog altijd zijn in Zwitserland de landsdelen die van oorsprong protestants zijn liberaler dan de katholieke. “Maar de vraag is nog in hoeverre dat rechtstreeks met de opvattingen van Calvijn te maken had. Het protestantisme mondt niet automatisch uit in een liberale levenshouding. Laten we niet vergeten dat er ook conservatieve protestanten waren en liberale katholieken.”

Soberheid

Reichenbach ziet het calvinisme vooral als een historisch fenomeen. “Natuurlijk, het calvinisme had invloed. Tegelijk gaapt tussen toen en nu zo’n groot gat, dat het onmogelijk is om te spreken van een ononderbroken lijn van vijfhonderd jaar. In de geschiedenis is vrijwel nooit één oorzaak die alles in beweging zet. Daarvoor is het verloop van de geschiedenis te grillig.”

Wat Xavier Comtesse betreft is de geschiedenis niet zo gecompliceerd. Hij wijst naar de deftige panden die het marktplein omzomen. “Ze zien er sober uit. Maar jij en ik zien: ze zijn degelijk en goed gebouwd. Typisch calvinistisch. Nee, Calvijn hield niet van bling-bling.” Dan gebaart hij naar een groepje passerende mannen en vrouwen. “De kans is groot dat je daar miljonairs ziet lopen. Alleen, dat zie je in deze stad niet aan de buitenkant.” Terwijl hij zijn betoog afrondt, rijdt er met veel kabaal een glimmende Ferrari het plein op. Grommende komt het voertuig tot stilstand. Comtesse kijkt verstrooid op: “Je ziet, ook hier komt er verandering in het idee van soberheid. Vreselijk is dat.”

Sporen van de Reformatie

De Reformatie, die in 2017 500 jaar geleden begon, was een keerpunt in de geschiedenis. Het begon met Maarten Luther, die in 1517 in opstand kwam tegen het kerkelijk gezag. Hij kreeg veel navolging, onder anderen in het Zwitserland van Zwingli en Calvijn. Trouw reist een jaar lang de wereld over om de sporen van de Reformatie in beeld te brengen. Wat was de invloed van deze beweging op ons denken, op de kunsten, op taal, op wetenschap en op politiek? En wat zien we daar nu nog van? Niet alleen de religieuze sporen, ook de culturele en maatschappelijke gevolgen van de Reformatie brengt de krant in beeld. De vorige aflevering verscheen op 10 februari.