Kinderombudsman: 'Kinderen zijn soms veel leuker dan volwassenen'

Wat viel u op toen u op 15 mei in uw kantoor begon als kinderombudsman?

‘Ik heb geïnventariseerd wat er aan onderzoeken gedaan was en nog staat te gebeuren. Vanuit mijn wetenschappelijke achtergrond weet ik hoe belangrijk het is de visie van kinderen te betrekken in dit werk. En dat is weinig gebeurd in de afgelopen jaren. Dat heeft mij als pedagoog verbaasd. Nu is het niet zo dat er in onderzoeken niet naar kinderen geluisterd is door mijn voorganger, maar ik wil kinderen een grotere plek geven. Het meewegen van hun visie in de behandeling van klachten en het geven van adviezen is een wettelijke opdracht voor de kinderombudsman. We werken hard aan verbetering. En daarom hebben we ook een Kinderrechtentour door Nederland gemaakt om van kinderen zelf te horen wat er leeft.’

In de Kinderrechtentour bezocht u scholen, een ziekenhuis, buurthuizen en jeugdhulpinstellingen. Kinderen kunnen sindsdien ook een enquête over hun welzijn invullen op uw website. Wat heeft het tot nu toe opgeleverd?

‘Er kwamen blinde vlekken in beeld. Ik had van tevoren niet gedacht dat kinderen bezorgd zouden zijn over veiligheid op straat. Ze willen veilig met de fiets naar school kunnen rijden en vragen zich af waarom er overal politie is, behalve bij hun speelterrein. Ook viel de eenzaamheid onder kinderen op. Ze missen iemand die er voor hen is als ze uit school komen. Het gaat dan vaak om arme gezinnen. Ouders hebben kleine, ongunstige baantjes en werken tot ’s avonds laat.

Eén kind vertelde: “Ik zou graag een beest willen, een hond ofzo. Iets dat warmte geeft.” Dat vind ik erg om te horen. Aan een kind van dertien uit zo’n arm gezin vroeg ik: “Wat zou er voor jou moeten veranderen?” Waarop ze zei: “Ik heb het zo geparkeerd in mijn hoofd dat er niets kan veranderen, dat ik daar niet over kan nadenken.” Vreselijk vind ik dat. Het leidt tot uitsluiting.

Je ziet het ook terug in de gesloten inrichtingen. Ik sprak een jongen van vijftien die sinds zijn zevende in zo’n instelling verblijft. Niet omdat hij een delict heeft gepleegd, maar omdat het thuis niet meer ging. Hij zei: “Als ik straks hieruit ben als ik achttien ben, is er niemand.” Hij heeft geen vrienden en had altijd in een pleeggezin willen wonen.

Van jongeren in Alkmaar hoorde ik dat zulke jongeren als ze achttien zijn vaak overnachten in het park. Naar school willen ze wel, maar ze mogen geen studieschuld opbouwen. Een netwerk dat hen ondersteunt, ontbreekt. Het in kaart brengen van zulke knelpunten wordt één van mijn speerpunten verwacht ik.’

Welke speerpunten ziet u nog meer?

‘Heel veel kinderen klagen over school en stress. Dat ze zoveel huiswerk moeten maken. Ze lopen bij een psycholoog voor paniekaan-vallen van de stress. Krijgen een burn-out. Maar dat wordt vaak door volwassenen weggewuifd. Ze moeten maar een tandje bijzetten, horen ze dan.’

Die tour is dus heel nuttig geweest?

‘Jazeker. We verlagen de drempel om contact te maken. Wij vragen niet wat voor ziekte iemand heeft of wat een vader heeft gedaan waardoor hij in de gevangenis kwam. Daar gaat het niet om. ‘’Hoe gaat het met jou?’’, is de vraag.’

Als u zichzelf moet omschrijven, welke steekwoorden zou u dan gebruiken?

‘Ik ben stabiel en veerkrachtig. En ook positief. Ik ben van de grote lijnen. In kleine dingen ben ik nogal chaotisch, dat je je sleutels niet kunt vinden bijvoorbeeld. Verder ben ik tamelijk invoelend, maar ook rechtlijnig, zoals recent met mijn uitspraken over de kleur van Zwarte Piet die kan leiden tot pesten, uitsluiting en discriminatie. Ik voel dan op mijn klompen aan dat half Nederland over mij heen gaat vallen. Maar als kinderombudsman heb ik vastgesteld dat er sprake is van schending van kinderrechten. Ik weet waarom ik het zeg en ga zo’n discussie dan niet uit de weg.’

U noemt het al: de Zwarte Piet-discussie. Dat moet een vuurdoop geweest zijn. U kreeg zelfs doodsbedreigingen toen u stelde dat Zwarte Piet in strijd is met de kinderrechten. Wat doet dat met u?

‘Zulke reacties zijn onplezierig. Maar ik kan ook relativeren. Dat heeft te maken met mijn levensgeschiedenis. In 1999 had ik een tumor aan mijn alvleesklier en lever. Onze kinderen waren jong en het was een onzekere tijd. De operatie ging gelukkig goed, maar het was spannend. Mijn man is ook lang ziek geweest en is twee jaar geleden overleden. Het was in die ziekteperiode ook altijd spannend. Ik weet dus dat er ergere dingen zijn dan die doodsbedreigingen en walgelijke, misselijkmakende berichten. Ik heb inmiddels aangifte gedaan. Daarmee kan ik het ook loslaten. En het zijn vaak heel zielige mensen die achter zulke bedreigingen zitten. Die zijn ondoordacht stom. Ik kreeg het verwijt dat ik mij met andere dingen bezig moest houden, bijvoorbeeld met Syrische bruidjes. Maar daar heb ik in oktober 2015 al specifiek aandacht voor gevraagd toen ik nog aan de universiteit werkte.’

Wat moet het zijn voor u: kinder-ombudsman of kinderombudsvrouw?

‘Het instituut waar ik voor werk heet Kinderombudsman. Zo staat het in de wet. Je zou die echter zo kunnen wijzigen dat als een vrouw de functie bekleedt, het ombudsvrouw wordt. Ik zou daar wel voor zijn. Kinderen vinden dat ook logischer, hoor ik. Ik krijg dezelfde reactie ook wel van vrouwen van mijn generatie en iets jonger; die hebben hun positie moeten bevechten. Je merkt dat voor veel functies het nog altijd als een devaluatie wordt gezien als daaraan een vrouwelijke vorm wordt gegeven. Er bestaat nog steeds zoiets als: je hebt als vrouw minder status dan als man.’

Hoe legt u een kind van tien uit wat de kinderombudsman doet?

‘Dan vraag ik eerst: ‘‘Weet je wat kinderrechten zijn?’’ Dan hoor je al gauw: “School, dat je gezond bent en te eten krijgt.’’ Mijn team en ik moeten ervoor zorgen dat die kinderrechten in Nederland goed geregeld zijn, dat onderzoeken we, vertel ik dan. ‘‘Als jullie mij vertellen wat er niet goed gaat, kan ik naar de regering stappen of naar anderen die daarover mogen beslissen en dan kan ik zeggen wat er beter moet.’’ Dat komt doorgaans goed over.’

U gaat naar de kinderen toe, met de Kinderrechtentour bijvoorbeeld. Maar hoe weten kinderen u te vinden als het nodig is?

‘Daar speelt de tour ook een rol in. Een meisje vertelde – zo zag ik in het Jeugdjournaal – dat deelnemers tijdens de dag van de kinderburgemeesters besloten hadden een groepsapp te maken. Heel leuk, maar die suggestie had ik ze daar dus aan de hand gedaan. Niet dat ik zelf in die groep moet zitten, maar wel dat zij daarin overleggen en eens in de zoveel tijd contact met mij zoeken. Zulke Whatsappgroepen zijn er nu ook met het JeugdWelzijnsberaad, waarin jongerenraden van jeugdzorginstellingen zitten en vertegenwoordigers van scholieren. Zulke lijntjes waren er nog niet.’

Uw werkkamer oogt nog wat kaal: de wanden zijn wit …

‘Klopt, ik heb alle kunst die er hing laten weghalen, die vond ik niet mooi. Dit wordt een kamer waar ik kinderen ga ontvangen. Het ontwerp voor een kindvriendelijke kamer met meer kleuren en een lekkere bank ligt klaar. Een informele setting is belangrijk om te horen waar het écht over gaat. Voorafgaand aan de Kinderrechtentour hebben alle medewerkers een training gehad over hoe je met kinderen moet praten. Dat is een kunst. Zoiets was nog niet eerder gedaan en iedereen deed mee.’

Wat is uw indruk van de kwaliteit van de opvoeding in Nederland?

‘Opvoeden gaat bij veel kinderen goed. Kinderen zijn heel flexibel en veerkrachtig. Je moet je best doen om ze kapot te maken, maar als je je best doet kan dat wel. En dát zien we ook. Als jij als kind er om wat voor reden dan ook niet bij mag horen, kan dat op termijn betekenen dat je als volwassene niet in staat bent om relaties aan te gaan. Dat zie je bij veel kinderen. In mijn wetenschappelijke werk heb ik met een collega ooit veertien voorwaarden opgesteld en getoetst die van belang zijn voor een goede ontwikkeling. Denk aan adequate verzorging, medische zorg en een veilige en fysieke omgeving. Zulke voorwaarden zitten nu ook in de enquête van de kinderombudsman. Een kind heeft interesse van zijn ouders nodig en respect van de samenleving, dan wordt het niet gediscrimineerd. Verder zijn een sociaal netwerk en school belangrijk. Belangrijke condities zijn continuïteit en stabiliteit. Veel van de voorwaarden zijn niet op orde bij kinderen die met civiel- of strafrecht te maken hebben.’

Waar ontbreekt vooral aandacht voor, merkt u?

‘Die uiteindelijke analyse hebben we nog niet gemaakt, we hebben inmiddels zo’n 700 enquêtes via onze website binnen. Maar we willen ook de kinderen van de Caraïbische eilanden Bonaire, Sint Eustatius en Saba erbij betrekken. Ik hoop 16 november naar deze gemeenten toe te gaan. De antwoorden in de enquête moeten leiden tot aanpassing van de agenda van de kinderombudsman.’

Welk verschil kunt u als kinderombudsman maken voor kinderen?

‘Deze functie heeft veel statuur. Dat merk ik bij professionals. Als wetenschapper waren bepaalde mensen die met beleid of directies te maken hadden, moeilijk toegankelijk voor mij. Ze zagen mij niet altijd staan, maar dat is helemaal voorbij. Ik heb nu ook geregeld overleg met de regering, ze willen graag de steun hebben op bepaalde dossiers. Dus, heb ik invloed? Ja, veel invloed.’

Waar komt de belangstelling voor het kind bij u vandaan?

‘Pedagogiek zit in de familie. Mijn vader begon zijn carrière als onderwijzer. Daarnaast had mijn moeder een enorme drive om op te komen voor iets dat niet klopt. Dat heb ik ook meegekregen. Kinderen zijn soms veel leukere mensen dan volwassenen. Ze worden niet gehinderd door trucjes die mensen leren om iets uit te stralen dat je niet bent. Ik houd ervan als die eigenheid te zien is.’

De organisatie van de jeugdzorg is op 1 januari 2015 naar de gemeenten gegaan. Hoe gaat dat op dit moment?

‘Op zich is het goed dat jeugdhulp dichter bij de mensen wordt gebracht via gemeenten. Maar het moet niet te veel ingegeven zijn door financiële prikkels. Je moet blijven kijken naar wat kinderen en ouders nodig hebben. De simpelste en goedkoopste oplossing is niet altijd de meest passende hulp.

Het is niet goed dat de overheveling vanuit de provincie naar de gemeenten gepaard is gegaan met een forse bezuiniging. We horen van ouders dat het uitmaakt in welke gemeente je woont, of je bepaalde hulp of middelen wel of niet krijgt. Aan die ongelijkheid moeten we iets doen. Kinderen moeten overal toegang hebben tot dezelfde hulp.

Volgende maand komen we met een rapport over de jeugdhulpverlening. Daaruit moet ook blijken hoe het zit met kinderen die in het kader van crisisplaatsing in een JeugdzorgPlus-instelling terecht zijn gekomen. We kregen daar verontrustende signalen over afgelopen zomer. JeugdzorgPlus had vorig jaar nog te maken met grote leegstand en nu zitten ze vol. Dat kan een indicatie zijn dat de juiste aanpak ontbreekt. Maar ik moet de resultaten nog bestuderen.’ ?