Wat is er met de Walen afgesproken? En nog 14 vragen over CETA

De ondertekening van het handelsverdrag CETA staat weer op de agenda, nu de Walen hun verzet ertegen hebben opgegeven. Vijftien vragen over het fel omstreden handelsakkoord tussen de EU en Canada.

1. Allereerst: wat is CETA eigenlijk?

CETA staat letterlijk voor Comprehensive Economic and Trade Agreement. Het is een handelsverdrag waarover Canada en de Europese Commissie, namens de 28 Europese lidstaten, vijf jaar hebben onderhandeld, van 2009 tot 2014. De volledige tekst van het akkoord werd in september 2014 openbaar gemaakt. De bedoeling is om het vanaf begin volgend jaar gefaseerd in werking te laten treden. Dat dit nog zo lang heeft geduurd komt doordat het in 24 Europese talen moest worden vertaald en nog uitgebreid door juristen binnenstebuiten is gekeerd (‘legal scrubbing’).

Door het verdrag komt volgens de Commissie „ruim 99 procent” van alle bestaande handelstarieven die nu bestaan tussen de EU en Canada te vervallen. Voor Europese exporteurs betekent dit op jaarbasis een besparing van 500 miljoen euro. EU-bedrijven kunnen straks meedingen naar contracten in de Canadese publieke sector, een grote markt die nu nog grotendeels gesloten is.

Dat betekent in de praktijk dat Europese firma’s post- en telecomdiensten of maritiem transport kunnen gaan leveren. Bovendien zijn innovaties, kunstwerken, handelsmerken en benamingen van traditionele producten afkomstig uit de EU (Parmaham, Goudse kaas) straks beschermd.

2. Waarom is het duizend pagina’s?

De Engelstalige versie van het verdrag beslaat zelfs uit 1.600 pagina’s. De verdragstekst zelf, bestaande uit 30 hoofdstukken, is niet zo lang (230 pagina’s). Daarna volgen 500 pagina’s aan annexen en vanaf pagina 720 een lange reeks uitzonderingsbepalingen, voor alle 29 betrokken landen. Zo behoudt de Canadese provincie New Brunswick een monopolie op de gokindustrie en kan Polen te allen tijden maatregelen nemen om de levering van ambulancediensten te garanderen. Een groot deel wordt besteed aan het uitleggen van begrippen en het benoemen, ook weer per land, van de overheidsinstellingen waarop het verdrag van toepassing is. Is 1.600 lang? TTP, het verdrag tussen (slechts) twaalf landen uit de Pacifische regio, telt 2.000 pagina’s.

Lees ook Maandag geen akkoord Waalse regering over CETA-verdrag

3. Hoe kon het dat de Walen ondertekening van het verdrag blokkeerden?

De Europese Commissie onderhandelt, de lidstaten geven hiervoor het mandaat, en het Europees Parlement keurt goed of af – dat is de staande praktijk bij handelsverdragen. Ratificatie door nationale parlementen is niet nodig. De Commissie besloot hier voor de zomer echter een uitzondering op te maken voor CETA, gezien de gevoeligheden over het verdrag. Dit betekent dat 28 nationale parlementen en 10 regionale parlementen bepaalde delen van het akkoord – de meest controversiële – moeten ratificeren. De rest van het verdrag kan alvast ‘op voorlopige basis’ in werking treden. Voorwaarde is wel dat het ook wordt ondertekend. Maar het Waalse regioparlement weigerde de federale regering in Brussel hiervoor toestemming te geven. De EU kan de Walen niet overrulen. De Belgische federale regering kan dat zelf immers ook niet - zo zit het Belgische bestel nu eenmaal in elkaar.

4. Waarom hebben de Walen zich zo lang verzet?

De Walen, die op dit moment nog nauwelijks handel drijven met Canada, zien CETA als een bedreiging voor hun landbouw en voor milieu- en arbeidsnormen. Maar ze lijken boven alles bezorgd over de investeringsbescherming in het verdrag. Via een speciaal arbitragemechanisme kunnen bedrijven, buiten de reguliere rechtsgang om, claims indienen tegen staten die voor investeringen schadelijke besluiten nemen.

Lees ook ‘Speciale bescherming investeerders ondermijnt rechtsstaat’

5. Waarom is het verdrag zo omstreden?

Investeringsbescherming is een zeer omstreden fenomeen, ook Wereldhandelsorganisatie WTO is er kritisch over. Het voornaamste bezwaar is dat het zou leiden tot ‘regulatory chill’ – staten zouden door de claimcultuur afzien van beslissingen die mogelijk wel in het belang van hun burgers zijn. In de arbitrage-oude-stijl, bekend als ISDS, besloten arbiters bovendien achter gesloten deuren. Mede om die reden kwam de Commissie eind 2015 met ICS (Investor Court System), een meer permanent en openbaar hof, en een reeks nieuwe regels die claims minder gemakkelijk moeten maken. Het verzet van de Walen werd een speerpunt van bredere weerstand tegen het verdrag in heel Europa tegen investeringsbescherming. Oorspronkelijk diende de arbitrage om investeringen te beschermen in politiek instabiele landen, tussen westerse landen is dit minder gebruikelijk. Critici waarschuwen voor een ‘claimcultuur’, omdat Amerikaanse bedrijven met een vestiging in Canada straks in principe ook in de EU zaken kunnen aanspannen. Overigens is ICS één van die onderdelen die pas in werking kan treden als álle nationale parlementen ja zeggen, en dat kan dus nog jaren gaan duren.

6. Wat is er met de Walen afgesproken?

Na dagen onderhandelen hebben de Walen volgens de Belgische premier Charles Michel toezeggingen bedongen op het gebied van landbouw en het arbitragesysteem. Die moeten nu opnieuw het groene licht krijgen van alle andere EU-lidstaten. Verwacht wordt dat dat geen probleem zal zijn. De Waalse premier Magnette benadrukte vooraf al dat hij niet tegen handel met Canada was, maar dat hij meer tijd nodig had om er een beter akkoord van te maken.

Lees ook Belgische strijd is Europa in het klein

7. De Walen zeiden dat ze zich overvallen voelden. Was dat terecht?

Je kunt ook vragen: hebben de Walen wel zitten opletten? Over CETA wordt al ruim zeven jaar gepraat. Nieuwssite Politico meldde maandag dat de zeven Walen in het Comité van de Regio’s, de 350-koppige EU-assemblee van lokale en regionale afgevaardigden, in de afgelopen zeven jaar nog nooit iets over CETA hebben gezegd of gevraagd. De Parti Socialiste (PS), die zich tegen het verdrag keerde, verleende bovendien volop steun aan CETA zolang de partij in de federale regering zat (tot 2014). Nu de Vlamingen daar domineren, was de PS opeens tegen. Europarlementariër Marietje Schaake (D66) spreekt van ,,beschamend politiek opportunisme”. De Waalse premier Paul Magnette vroeg vorige week om begrip omdat zijn regio ,,pas twee weken aan de onderhandelingstafel” zit. Dat klopt ook, maar de vraag is wel of de Walen zelf niet veel te laat wakker zijn geworden.

8.Zijn met het akkoord van de Walen alle obstakels weggenomen?

Wel als het gaat om ondertekening van het verdrag door de Canadese premier Justin Trudeau en leiders van de Europese Unie. Een topontmoeting van beide zijden stond voor deze donderdag gepland in Brussel. Die is op het laatste moment afgezegd. Naar verwachting komt Trudeau nu volgende week naar Europa voor de ondertekening.
Wat ratificatie betreft moet CETA echter nog aanzienlijke hordes nemen. Alle EU-landen moeten het verdrag ratificeren, dat belooft een wilde rit te worden. Tenzij CETA ‘op voorlopige basis’ een groot succes blijkt te zijn en de ergste horrorscenario’s niet uitkomen. Dat is ook precies de reden waarom de Commissie graag snel een begin wil maken met het verdrag, al is het maar gedeeltelijk. Tot slot is een referendum ook nog mogelijk, maar in Nederland kan dat bijvoorbeeld alleen als CETA al is getekend en (deels) van kracht is, net als indertijd met het associatieverdrag met Oekraïne.

9. Wat levert dit verdrag op, en wie profiteert ervan?

Dat hangt ervan af met wie je praat. Critici vinden dat CETA vooral de belangen van het bedrijfsleven dient, en dat burgers en consumenten het nakijken hebben. Dit is wat de Commissie erover zegt: vrijwel alle bestaande handelstarieven komen te vervallen. Dat scheelt EU-exporteurs 600 miljoen euro op jaarbasis. Nederland exporteerde volgens cijfers van het ministerie in vorig jaar voor 3 miljard euro aan goederen naar Canada, en importeerde voor 1,4 miljard euro, meldt het ministerie van Economische Zaken, dat Canada een „belangrijke handelspartner” noemt. Voor de hele EU geldt dat vorig jaar voor 35 miljard naar Canada werd geëxporteerd, de importwaarde was 28 miljard euro. Ook Europese boeren zouden profiteren, omdat 92 procent van al hun producten straks belastingvrij naar Canada kunnen. Voor de consument is de extra concurrentie in de landbouw volgens de Commissie goed, omdat het voor lagere prijzen en meer keuze kan zorgen. ‘Gevoelige producten’ zoals rund- en varkensvlees, maïs en zuivel blijven deels beschermd. Bijzonder merknamen en producten uit EU-regio’s, zoals Parmaham en Roquefort, zijn straks in Canada beschermd.

10. Gaan de kwaliteitsnormen omlaag?

„Nee”, schrijft de Commissie stellig op haar website. „Canadese producten kunnen alleen worden geïmporteerd en verkocht in de EU als ze volledig aan onze regels voldoen.” De strenge EU-regels tegen hormoonvlees of genetisch gemodificeerde gewassen blijven ook van kracht met CETA. Ook benadrukt de Commissie keer op keer dat overheden straks vrijuit beleid kunnen blijven maken op het gebied van milieu, gezondheid en veiligheid, en dat dit op geen enkele manier wordt beperkt door het verdrag. Maar blijft dat ook zo? Wat veel stof doet opwaaien is de oprichting van een werkgroep die gaat onderzoeken of bepaalde regelgeving over en weer beter op elkaar kan worden afgestemd. Critici zien dit als een verhulde poging om de politiek buitenspel te zetten en technocraten vrij spel te geven. De Commissie zegt dat het over „uitwisseling” van ‘best practices’ gaat.

11. Verliezen mensen banen?

Handelsverdragen leiden altijd tot meer concurrentie en dus ook tot banenverlies. Maar het idee erachter is dat ze per saldo juist voor meer handel en dus meer werk zorgen. Onderzoeken hierover spreken elkaar tegen, en de Commissie is daar, anders dan in het verleden, ook minder stellig over. CETA „kan” tot meer banen leiden, zegt ze. Door het handelsakkoord met Zuid-Korea gingen er in de afgelopen vier jaar 55 procent meer EU-producten naar dat land. De dienstenexport steeg met 40 procent. De Commissie wijst er ook op dat met elke miljard euro aan export in de EU ongeveer 14.000 banen zijn gemoeid, en dat banen beter betalen als ze aan uitvoer zijn gerelateerd.

12. Wat is het belang van het in België bereikte akkoord voor Europa?

Als CETA door het Waalse verzet zou zijn geklapt, zoals dreigde te gebeuren, zou dat voor de EU veel gezichtsverlies hebben opgeleverd. En de EU maakt bij recente crises, rondom bijvoorbeeld de euro en vluchtelingen, al zo weinig een daadkrachtige indruk. Bovendien drong de vraag zich op met welke landen de EU nog wel afspraken kan maken, als het zelfs met een land als Canada niet lukt. „Het idee dat je als blok afspraken maakt met derde landen geeft ons de beste onderhandelingspositie”, zegt Schaake van D66. „Als lidstaten hier niet voor willen staan moeten ze daarvoor uitkomen en de gevolgen van een zwakker Europa accepteren.”

13. Is CETA vergelijkbaar met TTIP?

Ja, zij het op kleinere schaal. TTIP, het handelsakkoord dat de EU met de VS wil sluiten, is vele malen groter. De handel met Canada is bijna tien keer kleiner dan die met de Verenigde Staten. Zowel de negatieve als positieve gevolgen van TTIP zullen veel groter zijn. Bovendien zijn er andere belangrijke verschillen: de onderhandelingen met de Amerikanen verlopen nu uiterst moeizaam, de kans dat het verdrag snel wordt gesloten, lijkt verkeken, met een machtswisseling in de VS op komst. De Canadezen accepteerden de Commissievoorstellen rondom de investeringsbescherming snel, terwijl de onderhandelingen eigenijk al lang voorbij waren. De Amerikanen zijn tot nu toe veel minder welwillend, dat maakt TTIP helemaal een moeilijk verhaal.

14. In Nederland is sprake van een referendum tegen CETA als dat wordt getekend. Hoe groot is de kans dat dat er ook komt en welke vorm neemt het aan?

Pas na parlementaire goedkeurring door Tweede en Eerste Kamer en als de ‘ratificatiewet’ in het Staatsblad is verschenen kunnen burgers de procedure starten om een raadgevend referendum af te dwingen. Dat verloopt via de Kiesraad die binnen vier weken minstens tienduizend handtekeningen moet ontvangen voor een inleidend verzoek. Als dat is goedgekeurd moet de Kiesraad vervolgens binnen zes weken 300.000 handtekeningen verzamelen voor het definitieve verzoek. De kans dat deze aantallen worden gehaald is aanzienlijk, gezien het grote aantal maatschappelijke organisaties (vakbonden, milieubeweging) dat zich verzet. Voor deze organisaties is het een kwestie van leden mobiliseren. Alleen de FNV telt al meer dan een miljoen leden. De kans op een raadgevend referendum – waar de regering zich niet aan hoeft te houden – is dus groot.

15. Had Rutte ook veel harder nee moeten zeggen in Brussel?

Nederland is binnen de Europese Unie traditioneel een van de grootste pleitbezorgers van vrijhandel. Vandaar ook de steun voor verdragen als CETA en TTIP die door de regering worden beschouwd als een zo goed mogelijke garantie voor grenzeloze handel.