Direct naar artikelinhoud

Wanneer verandert democratie in dictatuur?

Een groep Erdogan aanhangers. "Ik heb de indruk dat de impact van de coup op de bevolking onderbelicht blijft in Nederland."

In het Filosofisch Elftal analyseren twee denkers een actuele vraag. Wanneer verandert een democratie in een dictatuur? Is dat proces gaande in Turkije? Elftalspeler Gert-Jan van der Heiden reageert ontkennend vanuit Istanbul.

Soms ontstaan ze plotseling, door een machtsgreep. Maar waar begint een dictatuur? Ze kunnen ook het resultaat zijn van een geleidelijk proces, vergelijkbaar met het ontstaan van een alcoholverslaving. De gezelligheidsdrinker moet op een dag toegeven dat hij een alcoholist is geworden. Het beginpunt aanwijzen is dan niet eenvoudig. Drinken, dat deed hij altijd al. Maar wanneer veranderde hij van een gewone drinker in een verslaafde?

De vraag of de Turkse president Erdogan zich bevindt op een geleidelijk traject richting dictatorschap, is voor filosoof Gert-Jan van der Heiden lastig te beantwoorden. Omdat hij er naar eigen zeggen 'nogal dicht op zit'. Zijn Turkse echtgenote, werkzaam aan de Universiteit van Istanbul, kreeg zoals alle ambtenaren die in het buitenland verbleven kort na de coup het verzoek om terug te keren van vakantie.

Van der Heiden en zijn vrouw besloten gehoor te geven aan die oproep en met hun dochtertje af te reizen naar Istanbul. Voorlopig zal zijn vrouw vanuit Turkije niet meer terug mogen naar Nederland, maar ze vinden dit zelf geen groot risico: ze verwachten dat het uitreisverbod spoedig zal worden opgeheven.

Dat is ook het eerste wat opvalt als je hier rondloopt: het leven gaat door, er is op het eerste gezicht weinig veranderd
Gert-Jan van der Heiden
Wanneer verandert democratie in dictatuur?

Het leven gaat door
Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit Nijmegen: "Het is een reis die we al heel vaak gemaakt hebben, maar die nu anders voelde. Ik verwachtte dat de douanecontrole wellicht extra lang zou duren, maar alles ging heel gewoon. Dat is ook het eerste wat opvalt als je hier rondloopt: het leven gaat door, er is op het eerste gezicht weinig veranderd.

En toch: Turkse vlaggen zijn niet aan te slepen en prijken nu zelfs op moskeeën, dat was voorheen ondenkbaar. Er is duidelijk een nieuw nationaal bewustzijn. 's Avonds zie je de drukte toenemen. Het openbaar vervoer is dan gratis, zodat het makkelijk is om demonstraties te bezoeken. Het is voelbaar dat de coup voor de bevolking een traumatische ervaring is geweest. Zeker hier in Istanbul, waar de situatie toch al onstabiel was door de aanslagen van de laatste tijd. De angst leeft dat er nog meer te gebeuren staat.

"Het is evident dat de democratie hier al lange tijd onder druk staat. En toch is Erdogan geen dictator. Het parlement functioneert nog steeds. Ik begrijp dat mensen in Nederland denken dat Erdogan deze gelegenheid misbruikt om zijn macht uit te breiden. Maar toen hij de noodtoestand uitriep, benadrukte hij ook dat hij een bredere natie wil vertegenwoordigen. Hij noemde ook expliciet de wens om samen op te trekken met andere partijen. Ik vond het een gematigde toespraak."

Tekst loopt door onder foto.

Erdogan is geen dictator. Het parlement functioneert nog steeds
Gert-Jan van der Heiden
Generaal Hulusi Akar (links) en president Recep Tayyip Erdogan (rechts).

Onmiskenbare symptomen
Frank Ankersmit, emeritus-hoogleraar intellectuele geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen: "Van het ziektebeeld 'dictaturen die geleidelijk ontstaan' vertoont Turkije helaas al een tijd te veel onmiskenbare symptomen en die zijn sinds de couppoging alleen maar ernstiger en duidelijker zichtbaar geworden. Journalisten en dissidenten worden opgepakt, tientallen media kregen een publicatieverbod.

De autoriteiten voeren grootscheepse zuiveringen uit, de uitvoerders hiervan blijken vooraf al precies te hebben geweten wie er kaltgestellt moesten worden. Er zijn meer dan 60.000 militairen, politiefunctionarissen, rechters en andere ambtenaren geschorst, ontslagen of gearresteerd wegens vermeende banden met de Gülen-beweging. Zonder dat bewezen is dat de coup door die beweging is aangestuurd.

"Amnesty meldt martelingen. De president ontwikkelt megalomanie, hij spreekt over zichzelf in de derde persoon. Hij zint op een uitbreiding van zijn macht. Hoe duidelijk moet het worden?"

Amnesty meldt martelingen. De president spreekt over zichzelf in de derde persoon. Hij zint op een uitbreiding van zijn macht. Hoe duidelijk moet het worden?
Frank Ankersmit

Buitenspel
Van der Heiden: "Niet alleen Erdogan ziet de Gülen-beweging als gevaar, maar ook seculiere delen van de bevolking. Dat laat onverlet dat de wijze waarop deze groep nu wordt aangepakt zeer zorgwekkend is: grote groepen mensen worden ineens verdacht gemaakt en buitenspel gezet. Wordt er op dit moment een gedeelde vijand in het leven geroepen om een nieuwe nationale eenheid te smeden? We moeten dit met argusogen bekijken.

"Tegelijkertijd heb ik de indruk dat de impact van de coup op de bevolking onderbelicht blijft in Nederland. De coup afschilderen als een vehikel van Erdogan om eenzijdig de macht te grijpen, is karikaturaal. Je zou je eens moeten voorstellen dat in Nederland een deel van het eigen leger het parlement en het staatshoofd aanvalt! Het is niet zo vreemd om in reactie hierop de noodtoestand uit te roepen. Ter vergelijking: in Frankrijk is de noodtoestand al sinds november van kracht.

Wordt er op dit moment een gedeelde vijand in het leven geroepen om een nieuwe nationale eenheid te smeden?
Gert-Jan van der Heiden
Fethullah Gülen

"Erdogan heeft zijn kwetsbaarheid ervaren en de bevolking is met de kwetsbaarheid van haar democratie geconfronteerd. Gezien de Turkse geschiedenis van militaire coups is het daarom te begrijpen dat Erdogan en delen van de bevolking met trots constateren dat dit de eerste militaire coup is die er niet in geslaagd is de democratisch gekozen regering omver te werpen. En dit betreft niet alleen de Erdogan-stemmers. Naast alle zorgen leeft in Turkije dus ook het gevoel dat de bevolking, door de straat op te gaan, de democratie heeft kunnen behouden."

Ankersmit: "Als het volk met zijn liefde voor de leider op de straten de democratie gaat behouden, zou ik dat als een van de belangrijkste zorgwekkende factoren aanmerken. Hoe directer de democratie wordt, hoe meer je voorsorteert naar een dictatuur. Ik vrees dat Erdogan iets bij de plattelandsbevolking heeft aangeboord dat heel krachtig is en dat rechtstreeks teruggaat naar de dagen van Mohammed.

Waardoor de leider weet dat hij ongestraft zijn gang zal kunnen gaan, ook al houdt hij uit opportunistische overwegingen nog een tijdje de democratische schijn op. Juist dat half-doorzichtige democratische voorkomen maakt het traject zo geleidelijk en misleidend. Democratie en dictatuur zijn in deze omstandigheden goede bedgenoten."

Hoe directer de democratie wordt, hoe meer je voorsorteert naar een dictatuur
Frank Ankersmit