Dichte grenzen veroorzaken juist immigratieproblemen

Natúúrlijk woont kosmopoliet Kenan Malik in Londen, waar ongeveer eenderde van de bevolking over de grens is geboren. De politiek commentator draait overuren. De uitslag van het Brexit-referendum galmt nog luid na, al is in het Turkse koffiehuis waar we afspreken weinig te merken van de chaos en anarchie die kranten en weekbladen als The Economist signaleerden.

Het Brexit-kamp heeft het referendum aangegrepen als een stem over immigratie. Is de uitslag van het referendum typisch Brits?
"Integendeel. Het is onderdeel van een veel breder gevoeld sentiment, dat net zo goed leeft in Frankrijk, Nederland, Duitsland en Oostenrijk, maar ook in de Verenigde Staten. Er is een groeiende ontevredenheid met de gevestigde politieke partijen. Dat komt voort uit de erosie van oude, ideologische scheidslijnen die de politiek lange tijd hebben gekenmerkt. Verschillen tussen de partijen zijn veel kleiner geworden."

Maar er is toch nog altijd een duidelijk verschil tussen links en rechts?
"De grote scheiding loopt vandaag tussen hen die zich thuisvoelen in een geglobaliseerde, technocratische wereld, of die tenminste bereid zijn zich aan te passen, en mensen, vooral uit de lagere klasse, die menen dat hun iets is ontnomen en zich niet gehoord voelen. Dat maakt dat zovelen zich aangesproken voelen tot het populisme van Ukip in Groot-Brittannië, Front National in Frankrijk en de PVV in Nederland."

Kenan Malik (56)

Malik, geboren in India en opgegroeid in Manchester, is neurobioloog, wetenschapsfilosoof en politiek commentator. Hij schrijft beschouwingen voor ondermeer The Guardian en The New York Times, en presenteert debatprogramma’s op radio en tv. Hij is actief in de Britse vereniging voor humanisten en Index on Censorship.

Maliks boeken gaan over politiek en wetenschap. In ‘The Meaning of Race’ onderzoekt hij de filosofische en politieke wortels van het idee van ras. Zijn laatste boek, ‘The Quest for a Moral Compass’, is een geschiedenis van moraliteit. In ‘From Fatwa to Jihad’ bekritiseert hij multiculturalisme als beleidsideologie.

Dat zijn precies de partijen die de stem voor een Brexit vieren als hún overwinning.
"Ja, deze extreem-rechtse partijen gaan ermee aan de haal, dankzij het onvermogen van linkse partijen om de prangende kwesties van hun traditionele achterban aan te pakken."

En die geven allochtonen, immigranten en vluchtelingen de schuld van al hun problemen.
"Ja, onterecht. Hun problemen zijn het gevolg van een mix van sociaal-economische veranderingen - zoals de teloorgang van de industrie en voortdurende bezuinigingen - en politieke veranderingen, zoals de vervreemding van sociaal-democratische partijen van hun achterban en de erosie van vakbonden. Voor geen van deze ontwikkelingen is immigratie verantwoordelijk."

Dus ze zijn misleid door rechtse populisten?
"Nee. Immigratie is voor hen een symbool geworden van onacceptabele veranderingen, door de wijze waarop het thema door beide zijden van het politieke spectrum in de laatste decennia is behandeld. Ook politici die immigratie als economische noodzaak hebben erkend, spreken er altijd over als fundamenteel maatschappelijk probleem. En als vanuit de samenleving kritiek op immigratie klonk, lieten ze zich laatdunkend uit over de critici die racistisch zouden zijn."

De kritiek van rechts is toch dat links juist heeft geweigerd de immigranten als een 'fundamenteel maatschappelijk probleem' te behandelen?
"Dat is allang voorbij. Toen Gordon Brown in 2007 net Labour-premier was geworden, zei hij in een beroemde speech dat Britse banen voor Britse arbeiders zijn. Dat standpunt gold in de jaren zeventig en tachtig als extreem-rechts. Er wordt makkelijk gedaan alsof alleen rechtse populisten zich vijandig uitlaten over immigratie, maar het is belangrijk om op te merken dat prominente leiders van de Remain-campagne óók hebben bijgedragen aan die stemming."

Tegelijk waren de Remainers uiterst kritisch over suggestieve slogans uit het andere kamp, zoals 'I want my country back' (Ik wil mijn land terug).
"Tja, die slogan speelt in op het gevoel dat immigranten of de EU de samenleving hebben veranderd. Dat gevoel leeft bij velen, maar die begrijpen niet dat heel véél ontwikkelingen de samenleving hebben veranderd. De maatschappij zou óók zijn veranderd als de afgelopen vijftig jaar geen enkele immigrant was toegelaten in Europa, of als er geen EU zou bestaan."

Door zijn eigen ervaringen met racisme toen hij opgroeide in Manchester, werd Kenan Malik actief in de beweging tegen racisme. In de jaren tachtig organiseerde hij in Oost-Londen straatpatrouilles tegen de racistische bendes die ruiten insloegen of brandbommen gooiden bij Aziatische families. Hij was actief in radicaal linkse organisaties, maar daarmee brak hij wegens hun gedraai in de Rushdie-affaire, en wegens hun 'rampzalige' ideaal van multiculturalisme.

"Multiculturalisme veranderde het idee dat iedereen gelijk moest worden behandeld ondanks raciale en culturele verschillen, in het idee dat verschillende mensen verschillend moeten worden behandeld vanwege die verschillen. Multiculturalisme stelt dat jouw origine bepalend is voor de wijze waarop de staat jou moet behandelen. Het leidt ertoe dat mensen die tot een minderheidsgroep behoren op één hoop worden geveegd en behandeld alsof ze een homogene groep vormen."

Daar ligt een ander probleem van immigratie: vroeger waren de samenlevingen homogener.
"Nee, dat Europese samenleving homogeen waren tótdat er immigranten kwamen is een beeld dat voortkomt uit geheugenverlies. We maken ons zorgen over conflicten met moslims, omdat hun waardenstelsel niet verenigbaar zou zijn met westerse samenlevingen. Maar nog geen honderd jaar geleden hadden we precies dezelfde zorgen over katholieken."

Maar nu gaat het om etnische verschillen. Die zijn wellicht moeilijker overbrugbaar.
"Ik zal u zeggen: in de negentiende eeuw zag de politieke elite de arbeiders en de boeren als raciaal anders."

U bent voorstander van open grenzen. Waarom?
"Het sluiten van de grens leidt, historisch gezien, vaak tot de problemen die men juist wil aanpakken."

Tekst loopt door onder foto.

Geeft u daar eens een voorbeeld van.
"Toen Spanje zich in 1986 aansloot bij de EU had het een open grens met Noord-Afrika. Afrikanen kwamen voor seizoensarbeid en keerden daarna weer terug. Dat werkte prima. Maar een voorwaarde voor de toetreding tot de EU was dat Spanje de grens moest sluiten; anders zouden er steeds meer Afrikanen komen en die zouden noordwaarts oprukken, was de gedachte.

"In 1991 ging die grens, die probleemloos had gefunctioneerd, dicht. Dat betekende niet dat er geen Afrikanen meer kwamen. Ze kwamen via gevaarlijke routes en werkten samen met smokkelaars om er te komen. Dát was het feitelijke begin van de migrantencrisis op de Middellandse Zee. In mei dat jaar spoelden de eerste lijken aan op de Spaanse stranden. Afrikanen bleven komen en keerden niet meer terug, maar lieten hun familie overkomen. Het probleem dat moest worden bestreden, werd juist groter.

"Datzelfde is gebeurd toen de Britten hun open grens met het Britse Gemenebest sloten, omdat ze vonden dat er te veel donkere mensen uit de Caraiben en India kwamen die het beeld van 'Britsheid' zouden aantasten. Het is ook gebeurd toen de Amerikanen hun grens met Mexico gingen sluiten.

Waar voorheen vooral alleenstaande jongemannen tijdelijk overkwamen voor werk en weer terugkeerden als hun werk erop zat, kozen ze er nu voor om zich permanent te vestigen. Een strenge grenscontrole betekent dus niet dat mensen niet meer komen. Het betekent dat ze via levensgevaarlijke en illegale routes komen en dat ze zich vestigen en er complete gemeenschappen ontstaan."

Maar open grenzen zijn een uitnodiging voor terroristen.
"Ik zeg niet dat je niet langer mag bijhouden wie het land in komt. Ik ben er zeker niet voor dat we terroristen toelaten. Je hebt een goed functionerende politie nodig; dat staat er los van."

Iederéén zou dan toch onze kant op komen als de grenzen opengaan?
"Helemaal niet. De meeste mensen wíllen niet komen. Toen je vanuit Noord-Afrika vrijelijk naar Spanje kon, was het toch niet zo dat het hele Afrikaanse continent besloot te verhuizen? Of dat alle Oost-Europeanen opeens naar West-Europa zijn verhuisd omdat ze dat mogen?"

Er is in Europa een grote angst over de enorme aantallen migranten.
"Klopt, en de getallen zijn ook niet gering. Maar laten we niet overdrijven. Veruit de meeste migranten worden nog altijd in de regio opgevangen. In Europa zijn vorig jaar ongeveer een miljoen immigranten en vluchtelingen opgenomen, evenveel als in Iran en Pakistan. Turkije alleen biedt onderdak aan meer dan twéé miljoen Syrische vluchtelingen. Eén miljoen immigranten vormen 0,2 procent van de hele bevolking van de Europese Unie. In Libanon vormen vluchtelingen bijna 20 procent van de bevolking.

"Ik vind het ongepast dat de EU armere landen de zwaarste lasten laat dragen. Als zij dezelfde houding als wij zouden aannemen, was er pas écht een migrantencrisis geweest. Centraal in ons migratiebeleid staat dat wij ze niet willen. Dat is ten diepste een immorele houding."

Hoe komen we daaruit?
"Ons dilemma is dat een ethisch migratiebeleid dat zou werken op dit moment geen democratisch mandaat heeft; maar dat een migratiebeleid dat op enige publieke steun kan rekenen niet moreel zal zijn en ook niet zal werken. Dat dilemma is het directe gevolg van de wijze waarop politici van alle politieke kleuren immigratie in de voorbije decennia hebben geframed. Daarom is het zo belangrijk om een breed debat te voeren over de onderliggende ontwikkelingen en problemen."

U wilt een breed debat, maar er is een urgente nood. Waarom zegt u niet: in Brussel moeten de migratieregels nú liberaler worden gemaakt?
"Omdat een opener immigratiebeleid alleen kan worden ingevoerd met steun van het publiek. Zonder democratisch mandaat zal het niet werken. Je moet mensen zien te overtuigen dat open grenzen juist zijn.

"Er is geen ijzeren wet dat mensen afwijzend staan tegenover immigratie. Ze zijn zo geworden doordat ze hebben geleerd om ongewenste veranderingen in de samenleving te associëren met immigratie."

Wat hebt u gestemd bij het referendum?
"Ik heb mij van stemming onthouden."

Waarom?
"Omdat geen van beide kampen de onderliggende kwestie aan de orde stelde: namelijk die misplaatste stelling dat immigratie de oorzaak is van onze maatschappelijke problemen en de afbrokkeling van democratie. In mijn optiek is de EU een ondemocratisch instituut, maar geen land kan dat democratisch tekort oplossen door de Unie te verlaten. Het probleem zit veel dieper. Er is een serieus onvermogen in de politiek om grote delen van de samenleving aan te spreken, en te luisteren naar de zorgen van de lagere klasse."

Vindt u dat niet wat ironisch?
"Wat moet ik ironisch vinden?"

U klaagt over een democratisch tekort, er komt een referendum en u gaat niet stemmen.
"Het recht om te stemmen betekent toch niet dat je móet stemmen? Democratie gaat niet alleen over stemmen, maar ook over de noodzaak van een open, inhoudelijk debat. Dat wordt naar mijn smaak onvoldoende gevoerd."