Schulden niet altijd eigen schuld

Den Haag

Schulden? Dat is lang niet altijd een gevalletje eigen schuld, dikke bult. Sommige mensen hebben zelfs meer kans om in de schulden te raken door hun karakter. Iemand met weinig zelfcontrole zal bijvoorbeeld eerder te veel geld uitgeven. En iemand die lastige zaken het liefst uit de weg gaat, is eerder geneigd zijn of haar problemen te ontkennen of niet op tijd maatregelen te nemen. En dat speelt een belangrijke rol in hoe men omgaat met schulden, schrijft de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) in het rapport ‘Eigen schuld?’. In dat rapport, dat donderdag aan de Tweede Kamer werd gepresenteerd, keek de WRR naar het gedrag van mensen met schulden.

De conclusie is herkenbaar voor Vereniging SchuldHulpMaatje. ‘Marketing is de kunst van het verleiden’, zegt woordvoerder Hendrik-Jan Graber. ‘Mensen die zich sneller laten overhalen iets te kopen, zitten ook sneller in de problemen.’ En dat geldt echt niet alleen voor laagopgeleide mensen, benadrukt Mark Bovens van de WRR. ‘Zelfcontrole is minstens zo belangrijk als opleidingsniveau. Ook hoogopgeleiden met hoge inkomens kunnen in de problemen komen doordat ze niet in staat zijn verleidingen te weerstaan.’ De WRR dringt er bij de overheid dan ook op aan om na te denken over hoe de verleidingen om onnodige spullen te kopen, beperkt kunnen worden.

tunnelvisie Stress en armoede spelen een grote rol in dat gedrag. Ze zorgen ervoor dat mensen minder lang nadenken over belangrijke beslissingen en veel meer gericht zijn op acute problemen. Daardoor kijken ze minder vooruit. ‘Juist in stressvolle situaties zie je dat mensen niet meer alles goed kunnen afwegen en de juiste formulieren niet weten in te vullen. Ze maken dan eerder meer schulden dan minder’, zegt Bovens. Volgens hem moeten deze problemen in een vroeg stadium op tafel komen. ‘Dan zijn de schulden nog niet zo groot en zijn deze mensen rationeel en emotioneel nog in staat ze aan te pakken.’

De verlammende werking van geldzorgen is een herkenbaar beeld voor veel organisaties die schuldhulpverlening aanbieden. ‘In de praktijk zien we dat een constant gebrek aan geld zorgt voor tunnelvisie’, zegt Rebecca Gerritse van vrijwilligersorganisatie Humanitas. ‘Mensen kunnen nergens meer aan denken dan: hoe kom ik rond? Ook is het voor hen extra moeilijk om structuur aan te brengen in hun problemen. Dat geldt zowel voor hoog- als laagopgeleide mensen.’

overheid overschat burgers

Volgens de WRR houdt de overheid te weinig rekening met het gedrag van mensen met schulden en overschat ze daarmee de financiële zelfredzaamheid van de burger. De overheid gaat namelijk uit van eigen verantwoordelijkheid van de burger. Logisch, vindt de WRR, maar er moet verder worden gekeken dan dat. ‘Het wordt burgers soms erg moeilijk gemaakt om die verantwoordelijkheid waar te maken’, staat in het rapport.

Het woud van regelingen, toeslagen en belastingen wordt steeds complexer naarmate iemand dieper in de schulden komt. ‘Men moet alle relevante informatie begrijpen en overzicht houden. Lang niet iedereen kan dat’, zegt de Raad daarover. Volgens Gerritse van Humanitas is digitalisering voor veel mensen ook een obstakel. ‘Daardoor worden mensen uitgesloten die niet digitaal vaardig zijn of die geen toegang hebben tot een computer.’

Het zou helpen als de overheid mensen een zetje geeft om financieel gunstige keuzes te maken, meent de WRR. Bovens noemt als voorbeeld de website waar studenten hun studiefinanciering kunnen aanvragen. ‘Als je op de site kwam, zag je altijd direct de optie “maximaal bijlenen”. Pas daarna kwamen de andere opties in beeld. Het maximaal bijlenen is sinds een paar jaar verstopt, je moet drie of vier keer doorklikken om die optie te vinden. Dat heeft geleid tot een spectaculaire daling van studieschuld bij studenten.’

Daarnaast maakt de overheid de boel volgens Bovens vaak onnodig ingewikkeld. Er bestaat bijvoorbeeld een beslagvrije voet: een minimumbedrag dat je nodig hebt om in je basisbehoeften te voorzien. Daarop mogen schuldeisers geen aanspraak maken. Maar dat moet je zelf aangeven. ‘Waarom zegt de Belastingdienst niet zelf: “Hé, u komt onder de beslagvrije voet”? Dat kunnen ze van tevoren zien. De overheid zou daarin veel coulanter moeten zijn.’

Volgens Graber van SchuldHulpMaatje is het cruciaal dat de overheid (de grootste schuldeiser van Nederland) mensen op tijd waarschuwt voor situaties met extra financieel risico. Ze oppert een SIRE-campagne die duidelijk maakt dat in geval van echtscheiding niet één, maar twee gezinnen onderhouden moeten worden, wat meer geld kost. ‘Hoe eerder de hulp ingeschakeld wordt, hoe meer geld dat de samenleving uiteindelijk bespaart.’ <

Ombudsman: In de schuldhulp 'liggen nog heel veel kansen'