Leiders, tijd om Europees misnoegen ernstig te nemen

We are in a terrible mess en het zal nog decennia duren alvorens we dit rechtgetrokken krijgen." Dat waren de woorden van The Guardian-opiniemaker John Harris nog voor de resultaten van het Britse referendum bekendraakten. Harris had het niet over de gevolgen van de brexit maar over een probleem dat nog veel dieper in de samenleving snijdt: de verdeeldheid van de Britse bevolking. De tegenstelling tussen hooggeschoolde, cosmopolitische jongeren en lageropgeleide, misnoegde vijftigplussers.

De eerste categorie laat de mondialisering en de Europeanisering als een heil over zich komen: grenzeloos reizen, Erasmus-beurzen, goedkope roaming-tarieven, jobs in het buitenland, Poolse poetsvrouw en Facebook-vrienden over heel de wereld. Aan de andere kant staan lagergeschoolden die hun jobs naar het buitenland zagen verdwijnen en die op de arbeidsmarkt, metro, huizenmarkt, medische wachtlijsten en scholen moeten concurreren met nieuwkomers uit Oost-Europa, Syrië en Afghanistan. Angst is een belangrijke factor voor deze mensen, die migratie niet zelden met illegaliteit, criminaliteit en terreur vermengen.

Onvoorspelbaar groot

Jarenlang omschreven politologen en journalisten deze kiezers als de conservatieve grondstroom; de jongste maanden werd duidelijk dat die grondstroom aan de oppervlakte is gekomen en bovenstroom werd. De brexit is daarvan de meest dramatische maar niet de enige manifestatie. In Oostenrijk kwam dezelfde tweedeling naar boven toen net geen 50 procent voor de extreemrechtse en xenofobe presidentskandidaat Norbert Hofer stemde. Ook in Polen en Hongarije zijn ondertussen anti-Europese populisten aan de macht die het migratiethema voortdurend in hun voordeel uitspelen.

Wat opvalt is dat tot nog toe een bepaald type politicus de misnoegden weet te bekoren. Nigel Farage, Geert Wilders, Viktor Orban: de gelijkenissen qua stijl en decibels zijn moeilijk te miskennen. Ze schatten retoriek hoger in dan feiten, weten de waarheid in hun eigen voordeel om te buigen. Maar het belangrijkste kunstje van de zogenaamde postwaarheidpolitici is dat ze de angstgevoelens van kiezers subliem bespelen en omzetten in media-aandacht en electorale winst.

De invloed van deze acrobaten van de gespletenheid is nu al zeer groot. Zo blokkeerden leiders als Viktor Orban het door Duits kanselier Angela Merkel uitgedokterde spreidingsplan voor vluchtelingen. Waardoor diezelfde Merkel in Ankara bij Recep Erdogan door de knieën moest om een vluchtelingenverdrag te onderhandelen. In Oostenrijk inspireerde de opkomst van extreemrechts de zittende coalitie om strenge grenscontroles in te voeren en zo het Schengen-verdrag uit te hollen. En de sociale droomstaat Denemarken zorgde onder druk van extreemrechts voor een primeur door de waardevolle bezittingen van asielzoekers in beslag te nemen.

De brexit maakt duidelijk dat de politieke invloed van de misnoegden momenteel onvoorspelbaar groot is. Iedereen heeft het over de seismische kracht van de brexit die zal doorwerken op de verkiezingen in Frankrijk, Nederland en Duitsland die volgend jaar plaatsvinden. Ook in die landen is de gespletenheid tussen kosmopolieten en ontevredenen erg groot. Verwacht wordt dat populistische kopstukken als Marine Le Pen, Geert Wilders en Frauke Petry (Alternative für Deutschland) met evenveel succes als Farage zullen inpluggen op de stroom van ontevredenheid. Bij electorale vooruitgang zullen zij elk op hun manier zand in de Europese machine gooien en het elan van Brussel breken.

Wereldvreemdheid ten top

Dat laatste zou bepaalde pro-Europese politici tot nadenken moeten stemmen. Een aantal van hen pleit na de brexit voor de vlucht vooruit en de versnelde uitbouw van de losse Europese confederatie tot een diepgaande politieke unie. Theoretisch zou hun visie wel eens kunnen kloppen, maar ze vertrekt vanuit de premisse dat de eurosceptici alleen in Groot-Brittannië zitten. Hun boodschap zorgt misschien wel voor adrenaline bij pro-Europeanen maar bij de overige 50 procent van het kiespubliek komt ze over als angstaanjagende nonsens. Zo lang voortvarende Europeanen de 50 procent ontevredenen overlaten aan xenofobe populisten als Farage, Wilders en Le Pen zullen ze onbewust de uitholling van Europa versnellen.

Veelzeggend in die zin was de persconferentie die Europees commissievoorzitter Jean-Claude Juncker hield, enkele uren na het bekendraken van het brexitresultaat. Dat evenement leek pas interessant te worden toen een journaliste vroeg of de brexit de voorbode zal worden van een reeks populistische verkiezingsoverwinningen en de implosie van de EU. Tijdens de luttele seconden dat Juncker over deze vraag nadacht, was er even de hoop dat deze Europese leider zou duidelijk maken hoe hij de populistische roes zou temperen en de gespletenheid van het Europese kiespubliek zou overstijgen. Maar Juncker zei alleen dat die implosie er niet zou komen en ontweek zo dé politieke hamvraag van het moment. Waarna hij onder luid applaus van de journalisten de zaal mocht verlaten. Wereldvreemdheid ten top.